راهنمای رصد مریخ با تلسکوپ؛ فرصتی که تا سال 2035 تکرار نخواهد شد - مجله آزمون اول

در طول چند ماه گذشته، مریخ در آسمان شب هر روز بزرگتر و روشن تر می شود و رصد آن با تلسکوپ می تواند هیجان تماشای آن را چند برابر کند. مشاهده کوچک شدن کلاهک قطبی و عوارض آشنایی مانند سیرت بزرگ (Syrtis Major Planum) و خلیج وار نیم روز (Sinus Meridiani) و همچنین دیدن تغییرات فصلی این سیاره که گاه با طوفان های شنی سراسری همراه است، می تواند به وسیله تلسکوپ بسیار تماشایی باشد.

بهترین نمای مریخ

خوشبختانه سال جاری هیچ طوفان گرد و غباری تا به امروز عوارض سطحی مریخ را به طور قابل توجه پنهان ننموده است. حضیض مداری مریخ در سال 2018 زمان مناسبی برای بسیاری از رصدگران تلسکوپی بود اما با طوفان گرد و غبار سیاره ای که درست پیش از مقابله ایجاد شده بود، این فرصت از بین رفت. در آن سال همچنین مریخ با ارتفاع 25- درجه در نیمکره جنوبی قرار گرفته بود و اثر جوی زمین، مانع از رصد مناسب آن می شد.

اما این بار شرایط متفاوت و البته مناسب است. این سیاره بیش از 30 درجه بالاتر قرار گرفته است و با قطر ظاهری 22.6 ثانیه قوسی که فقط 1.8 ثانیه قوسی کمتر از سال 2018 است، شرایط رصدی بسیار مناسبی برای رصدگران نیمکره شمالی دارد.

• آیا آسمان شب از همه جای زمین به یک شکل دیده می شود؟

در تاریخ 6 اکتبر (15 مهر) مریخ و زمین با تنها 62 میلیون و 70 هزار و 492 کیلومتر (62,070,493 کیلومتر) به نزدیک ترین فاصله رسیدند اما مقابله، یک هفته بعد و در روز 13 اکتبر (22 مهر) روی خواهد داد. مریخ در ماه آگوست (مرداد) به نزدیک ترین فاصله از خورشید رسید و سپس در حال فاصله دریافت از آن (و البته از زمین) است. بنابراین 6 اکتبر (15 مهر) یک نقطه تعادل بین نزدیکی به زمین و فاصله از خورشید محسوب می شود.

آماده شدن برای رصد عوارض مریخ

پیش از نگاه به مریخ، خوب است بدانید که به کدام سمت مریخ نگاه می کنید. روی این سیاره هم درست مانند زمین طول و عرض جغرافیایی، موقعیت عوارض را معین می نماید. برای اینکه بدانید کجا را می بینید، می توانید از شبیه ساز منظومه خورشیدی ناسا یا برنامه مارس پروفایلر اسکای اندتلسکوپ بهره ببرید.

• راستا مریخ نورد پشتکار را به صورت زنده ببینید

برنامه دسکتاپ Meridian هم که نصف النهار مرکزی مریخ و چهار سیاره کلاسیک را فهرست می نماید، می تواند کاربردی باشد. نصف النهار مرکزی یک خط فرضی است که از یک قطب به قطب دیگر کشیده شده و از میانه دیسک می گذرد. نماهای خوب از عوارض سطحی انتخاب شده می تواند تا 4 ساعت بر نصف النهار مرکزی متمرکز باشد.

یکی از نکات جالب برای رصد دقیق، دیدن چرخش سیاره به عقب در شب های متوالی است. مریخ مانند دیگر سیاره ها، از شرق به غرب می چرخد اما به دلیل اینکه هر 24.6 ساعت یک بار می شود و سرعت گردش آن کاملا بر سرعت گردش زمین به دور خودش منطبق نیست، ویژگی های سطحی آن هر شب به آرامی 9.5 درجه جغرافیایی روی سطح آن به سمت شرق حرکت می نمایند.

بنابراین برای نمونه اگر در یک شب معین، خلیج وار نیم روز در ساعت 9 شب از نصف النهار مرکزی بگذرد در شب بعد و در همان ساعت روی سطح، 9.5 درجه جغرافیایی به سمت شرق دیده می شود و 41 روز بعد دوباره از نصف النهار مرکزی خواهد گذشت.

کاوش دقیق مریخ

رصد مریخ با تلسکوپ در طول شب هایی که در بهترین حالت رصدی قرار گرفته است واقعا توصیه می شود. حتی یک تلسکوپ شکستی 3 اینچی با بزرگنمایی 75 دیسک صورتی-نارنجی مریخ را نشان می دهد و نشانه هایی از سطح که با عنوان مناطق آلبدو (Albedo) شناخته می شوند در آن نمایان است. این مناطق، محدوده های تاریک و روشن معینی در سطح مریخ هستند.

قطب های مریخ

یکی از دیدنی ترین مکان های سیاره سرخ، کلاهک یخی قطب جنوب مریخ (South Polar Cap) است. با توجه به اینکه تابستان نیمکره جنوبی مریخ از 3 سپتامبر (13 شهریور) شروع شده است، در حال حاضر مقادیر زیادی از کربن دی اکسید یخ زده که در بالای کلاهک یخی جنوبی قرار گرفته است از بین رفته و امکان دیدن کلاهک یخ آب دائمی را فراهم نموده است. این کلاهک یخی در اکتبر (مهر) کوچکتر شده است و اکنون برای رصد مناسب به بزرگنمایی 150 یا بالاتر احتیاج دارد.

در نیمکره شمالی مریخ که زمستان است، کلاهک قطب شمال (North Polar Cap) را یک ابر گسترده پوشانده و دیده نمی شود اما این ابر به صورت یک مه آبی-سفید محو، در قطب شمال مریخ دیده می شود.

بیشتر این عوارض سطحی مریخ به وسیله یک تلسکوپ 6 اینچی یا بزرگتر با بزرگنمایی متوسط تا زیاد (100 تا 300) قابل مشاهده هستند و هرچه بیشتر مریخ را رصد کنید، شناسایی آن ها آسان تر خواهد شد.

استفاده از فیلتر

اگر پدیده Seeing برای رصد مریخ با تلسکوپ چالش ایجاد می نماید، می توانید از فیلتر بهره ببرید. یک فیلتر سرخ Wratten 23A یا 25 کنتراست خوبی برای دیدن نشانه های آلبدو ایجاد می نماید. برای پدیده های جوی مانند مه شمالی نیز فیلتر Wratten 80A می تواند مناسب باشد.

فیلترها همچنین به متعادل کردن درخشش سیاره و کاهش خستگی چشم یاری می نمایند. در حالی که عوارض تاریک سطحی بر اثر وزش باد و رسوب گرد و غبار فصلی دچار تغییراتی در ظاهر می شوند اما طرح های گسترده آن ها برای دهه ها تقریبا یکسان باقی مانده است.

نیمکره شرقی تحت تأثیر عارضه انگشت-مانندِ سیرت بزرگ و مناطق دوقلوی تاریک و کمان-مانند دریای سرپنتیس (Mare Serpentis) و دریای تیرنی (Mare Tyrrhenum) قرار گرفته است که به هر دو طرف کشیده شده اند و دهانه برخوردی هلاس (Hellas) را دربر می گیرند.

در سمت غرب، شکاف بزرگ هسپریا (Hesperia) قابل مشاهده است که دریای تیرنی را از منطقه روبان-مانند و تاریک دریای سیمریوم (Cimmerium) جدا می نماید. در شرایط رصدی خوب، ممکن است بتوانید خلیج وار گومر (Gomer Sinus) را هم که یک جفت شاخک تیره بیرون آمده از انتهای شرقی این منطقه است، ببینید.

در غرب سیمریوم به نیمکره نسبتا بدون عوارض مریخ می رسیم که محل قرارگیری دریای سیرنیوم و آتشفشان بزرگ و خاموش شده کوه المپوس (Olympus Mons) است. در بهترین شرایط رصدی با بزرگنمایی زیاد و زمانی که هوا از بلندی های کوه ها می گذرد و سرد و چگال می شود تا توده ای از ابرهای اوروگرافیک را شکل دهد که موجب افزایش دید می شود، ممکن است نشانه هایی از آن را ببینید.

دریای سیرنام (Sirenum) ما را به سمت دریاچه خورشید (Solis Lacus) راهنمایی می نماید که یک قطعه دایره ای خاکستری و مدور است که با فلاته کم رنگ تاماسیا (Thaumasia) دربر گرفته شده است. با رفتن به سمت غرب، منطقه تاریک و لکه دار دریای اریتریوم (Erythraeum) شروع می شود و از آنجا به صورت دو شکل چنگال-مانند ادامه می یابد؛ خلیج وار شفق قطبی (Aurorae Sinus) و خلیج وار مارگاریتیفایر (Margaritifer Sinus). دومی به زیبایی با عوارض زیبای Oxia Palus درمی آمیزد و نمونه کم رنگ تری از سیرت بزرگ ایجاد می نماید.

در شرایط دید عالی، می توان به دنبال یک طرح باریک و تاریک کشیده شده به طرف شرق با نام خلیج وار شفق قطبی باشید. بخش دیگر دره مارینر (Valles Marineris) هم منطقه دریاچه تیتونیوس (Tithonius Lacus) است که بزرگترین دره در منظومه شمسی محسوب می شود.

در شمال کلی این مجموعه، به دنبال منطقه دریای اسیدالیوم (Mare Acidalium) و دو بخش گسترده شده آن با نام دریاچه نیلیاکوس (Niliacus Lacus) به سمت شمال غربی و Idaeus Fons به سمت شمال شرقی باشید. دریای اسیدالیوم به آسانی با بزرگنمایی 100 قابل رصد است و قدرت بیشتر به رصد دو منطقه دیگر یاری خواهد نمود.

تور دور سیاره مریخ در نصف النهار 0 درجه که با نام خلیج وار نیم روز شناخته می شود و مثل یک توپ تنیس برجسته در انتهای خلیج وار سابس (Sinus Sabeus) است، سرانجام می دهیم که هر دو به خوبی در عوارض بیابانی موآب (Moab) و عربی (Arabia) معین هستند.

رصد فراسوی عوارض سطحی مریخ

مه مریخی

علاوه بر کلاهک های یخی شمالی و جنوبی می توانید به دنبال رصد مه ایجاد شده توسط گرد و غبار و کریستال های یخ خشک که نور را در جو مریخ پراکنده می سازد، باشید. ابرهای صبحگاهی در آسمان شرقی و ابرهای عصرگاهی در آسمان غربی شکل می گیرند.

طوفان های مریخ

از آنجا که هم اکنون در نیمکره جنوبی مریخ تابستان است، چشم به طوفان های گرد و غبار احتمالی هم داشته باشید. اگر یک ویژگی که یک شب دیده شد، در شب بعد تغییر کرد یا از بین رفت، احتمالا طوفان روی داده است. در این هنگام استفاده از فیلتر زرد (Wratten #8) برای تلسکوپ می تواند باعث افزایش دید شود.

منطقه های قابل توجه برای این نوع پدیده ها که مریخ نورد کنجکاوی نیز چندی پیش یک مورد از آن را دیده بود، شامل منطقه کرایز (Chryse) است که بین خلیج وار مارگاریتیفایر (Margaritifer Sinus) و دریاچه نیلیاکوس (Niliacus Lacus) و منطقه واقع در جنوب خلیج وار نیم روز قرار گرفته است.

قمرهای مریخ

در مقابله نزدیک زمین و مریخ، می توانید به دنبال قمرهای دیموس (Deimos) و فوبوس (Phobos) سیاره سرخ هم باشید. قدر آن ها به ترتیب 11.8 و 10.7 است و اگر درخشش زیاد مریخ نبود، به آسانی با تلسکوپ های کوچک تر هم دیده می شدند. این دو قمر به دو روش قابل پیدا کردن هستند؛ خارج کردن مریخ از میدان دید و یا مخفی کردن آن پشت یک ملیه پوششی که یک نوار آلومینیومی بسیار باریک درون چشمی است.

در حالی که دیموس کم سوتر از فوبوس است اما دورتر از آن به دور مریخ می چرخد و باعث می شود که دیدن آن آسان تر باشد. در طول مقابله فعلی، فاصله زاویه ای دیموس با مریخ حدود 67 ثانیه قوسی است درحالی که فوبوس تنها 20 ثانیه قوسی فاصله دارد. بیشتر برنامه های نرم افزاری مانند استلاریوم موقعیت قمرهای مریخ را برای رصد با تلسکوپ نشان می دهند.

مریخ تنها سیاره منظومه شمسی است که دارای ویژگی های سطحی است که به آسانی قابل مشاهده است بنابراین آشنایی نزدیک تر با این کره سرخ سرشار از تغییرات سطحی جذاب خواهد بود. چندی پیش عکس های زیبایی بعضی تغییرات سطحی مریخ از نگاه مدارگرد شناسایی مریخ (MRO) منتشر شده بود. اکنون این فرصت را دارید تا با تلسکوپ گوشه ای از این تغییرات را به صورت مستقیم ببینید.

عکس کاور: رصد مریخ با تلسکوپ

Credit: Sky at Night Magazine

منبع: SkyandTelescope

مجله تار و سه تار: مجله تار و سه تار، محفلی از هنر و ساز ایرانی بسازیم.

سفر به کیش: سفر به کیش، جاذبه های دیدنی ایران را با ما دنبال کنید.