فلسفه و زندگی روزمره، مرگ ام المسائل فلسفه است - مجله آزمون اول

یکی از اهداف برنامۀ فلسفه برای بچه ها و نوجوانان(فبک) که مورد تأکید بنیان گذاران آن قرار گرفته است اصلاح دید عمومی نسبت به فلسفه و به بیان دیگر آشتی فلسفه و زندگی است. فبک برای نیل به این مقصود داستان را بهترین ابزار خود شناخته است. در داستان های فبک که البته بیشتر برای بچه ها و نوجوانان طراحی شده است، شخصیت های داستان هم سن و سالان خوانندۀ داستان هستند. فضای داستان، اغلب فضای معمولی است که یک کودک در آن زندگی می نماید مثلاً مدرسه، خانواده، پارک، خانۀ دوستان و ... . بنابراین خوانندۀ داستان به خوبی می تواند با شخصیت های داستان هم ذات پنداری کند و خود را به جای شخصیت های داستان بگذارد. اما در حین وقایع معمولی که در داستان جریان دارد شخصیت های داستان بحث ها و سؤالاتی را طرح می نمایند که بسیار نزدیک به تجارب روزمرۀ آنها در زندگی است و وقتی ما این سؤالات را می خوانیم یا با خودمان می گوییم: چه جالب! این سؤال قبلاً برای من هم مطرح شده بود اما از کنار آن به راحتی عبور نموده بودم. یا می گوییم: واقعاً راست میگه! قضیه آن قدرها هم که من فکر می کردم روشن نبوده است. می گردد جور دیگری هم فکر کرد.

البته بعضی مواقع نیز ممکن است گفت وشنودی در داستان شکل نگرفته باشد اما با خواندن داستان در یک اجتماع پژوهشی کلاسی، دانش آموزان دست روی کلمات و موضوعاتی به ظاهر روشن بگذارند و با یک پرسش خوب فلسفی باب بحثی عمیق را در آن موضوع بگشایند. بهتر است به جای شرح نظری بیشتر، برای روشن شدن آنچه مد نظرمان است به سراغ یکی از داستان های مشهور برنامۀ فبک برویم. یکی از کتابهای مشهور برنامۀ فبک که توسط بنیان گذار این برنامه، متیو لیپمن، نوشته شده است، لیزا[1] نام دارد. لیزا دختری است تقریباً 13، 14 ساله که به دبیرستانی در آمریکا می رود. فصل چهارم این کتاب این گونه آغاز می گردد[2]:

میلی پرستار بچه بود. او درآمدش را در یک قلک جمع می کرد و زیر تختش می گذاشت. حالا دیگر آن قدر پول داشت که یک خوکچۀ هندی بخرد. میلی اسمش را پابلو گذاشته بود و با تمامی وجود دوستش داشت. پابلو محرم راز میلی بود. او همۀ اسرار مگویش را وقتی که موهای صافش را برش می کشید به او می گفت. میلی یک بار صورت پابلو را به صورت خودش چسباند و در گوشش گفت: اگر چیزی برایت پیش بیاید من می میرم.

میلی البته چیزی را پیش بینی نمی کرد، دست کم برای این روزها؛ اما یک روز وقتی از مدرسه برگشت دید چشم های براق پابلو بازمانده و بدنش سرد و خشک افتاده است. پابلو مرده بود. همان روز فران و لیزا قرار گذاشته بودند بروند و پابلو را ببینند، اما در عوض وقتی رسیدند آغاز کردند به دلداری دادن میلی. میلی داشت هق هق گریه می کرد و آنها شانه های نحیفش را می مالیدند و دلداری اش می دادند.

میلی بالاخره به خودش مسلط شد و گفت: خیلی برایم عزیز بود. تا سرانجام عمرم ممکن نیست چیزی برایم این قدر عزیز باشد.

فران گفت: همین طور است عزیزم؛ چیزی جای خوکچه های هندی را نمی گیرد.

میلی گفت: پابلو مثل بقیۀ خوکچه های هندی نبود؛ مثل هیچ چیز دیگر هم نبود.

لیزا گفت: دست کم تو یک چیزی داشتی که چند وقتی برایت واقعاً جالب باشد. اما ما همین را هم نداشتیم.

میلی گفت: آره، نمی دانم. بعد بلند شد و در حالی که موهایش را پشت سرش می بست گفت: باید برویم دفنش کنیم.

لیزا فقط توانست سرش را تکان بدهد، اما فران با خودش فکر کرد، آره، برویم دفنش کنیم، چون اگر بابایت بیاید و تو را با این حیوان مرده ببیند حتماً می اندازدش توی سطل آشغال اما فقط بلند گفت: باشد برویم.

میلی یک جعبۀ مقوایی که دقیقاً اندازۀ پابلو بود پیدا کرد، ولی دلش نمی آمد پابلو را بدون آنکه یک چیز نرم زیرش بیندازد توی جعبه بگذارد. لیزا گفت که خوب است کمی کاه زیرش بگذارند، ولی میلی سرش را به علامت مخالفت تکان داد. فران گفت که به نظرش خرده کاغذ خیلی خوب است ولی میلی باز هم مخالفت کرد و بعد رفت سراغ کمدش و دنبال روسری ای گشت که خیلی دوستش داشت. بعد آن را به نرمی چندبار تا کرد و پابلو را آرام رویش گذاشت و بعد آنها را توی جعبه قرارداد.

دخترها با هم رفتند حیاط پشتی و میلی زیر درخت جوان غان نقره ای ـ جایی که قبلاً با پابلو بازی می کرد ـ پیدا کرد و با بیلچه ای که از زیرزمین آورده بود چاله ای تقریباً به عمق یک متر کند. لیزا و فران می خواستند یاریش نمایند اما او نگذاشت. خودش پابلو را روی خاک سرد کف چاله گذاشت و توی گوشش آهسته گفت: تو یک خوکچۀ خوب بودی. بعد روی جعبه را پوشاند و دنبال بیلچه گشت تا چاله را پرکند، اما یکدفعه لیزا گفت: یک دقیقه صبرکن! بعد یک تکه از چمن را کند و روی جعبه پاشید. فران هم چند تا قاصدک پیدا کرد و رویش انداخت. میلی گفت: کافی است و بعد چاله را پر کرد. دخترها یک تپۀ خاکی کوچولو درست کردند. لیزا و فران بعد از این کار از میلی فاصله گرفتند و به در حیاط خانۀ میلی رسیدند. میلی دوید و در حالی که هنوز چهره اش درهم بود بی آنکه حرفی بزند، برایشان دست تکان داد و زود به خانه برگشت.

پیش از آنکه ما به بیان بعضی از پرسش ها و ایده های فلسفی مستتر در این داستان بپردازیم، پیشنهاد می کنیم شما یکبار دیگر آن را بخوانید و این بار سعی کنید آنچه قابلیت یک پرسش فلسفی را دارد، از آن استخراج کنید و یادداشت نمایید. مسلماً پرسش ها و ایده های فلسفی که در همین داستان کوتاه خواندیم بسیار زیادند. ما در اینجا بعضی از بارزترین آنها را که اغلب توسط دانش آموزان در اجتماع پژوهشی نیز مورد توجه و تبادل نظر قرار می گیرد، طرح می نماییم[3].

رازها

جوامع قبیله ای میان چیزهایی که همه مجازند بدانند و چیزهایی که تنها افراد کمی می دانند تمایز قائل می شدند. دستۀ دوم همان رازها بودند و معمولاً صنف خاصّی از افراد بودند که وظیفه شان حفظ رازداری بود. در واقع، این مایة قدرت آن طبقۀ خاص بود.

در زندگی اجتماعی مدرن نیز توانایی جلوگیری از درز اطلاعات می تواند بیانگر میزان خاصی از قدرت اجتماعی باشد. چیزی که به عنوان راز حفظ گردد، برای عامه اسرارآمیز می گردد. آنجا که عملاً همه چیز عمومی است، چیزی که پوشیده است، مایۀ کنجکاوی و جذابیت و البته شایعات می گردد.

بچه ها این نوع قدرت را به خوبی درک می نمایند و اغلب رازهایی درست می نمایند که آنها را از دیگران حفظ می نمایند و به این وسیله دل آنها را آب نمایند یا این رازها را به بهترین دوستانشان می گویند تا پیوند دوستی شان را با آنها مستحکم تر نمایند. (میلی رازهایش را تنها با خوکچۀ هندی اش در میان می گذارد و این راهی است تا مطمئن باشد آن رازها به دست دیگران نخواهد رسید.) بنابراین ماهیت راز، مخفی بودن است. در واقع چیستی محتوای رازی که مخفی می گردد، مهم نیست. می توانیم دربارۀ هر چیزی مخفی کاری کنیم.

راز با دوستی، با وفای به عهد، با حقیقت گویی، با صمیمیت، حریم خصوصی و علنی بودن مرتبط است. ظاهراً مفهوم خاصِ فردیّت مستلزم مفاهیم حریم خصوصی و داشتن راز است. به همین صورت گروه ها یا انجمن هایی وجود دارند که ذاتاً سری اند. بنابراین راز داری و توانایی حفظ حریم خصوصی برای داشتن زندگی اخلاقی مهم اند چرا که همیشه باید تصمیماتی دربارۀ آنچه باید مخفی باشد و آنچه باید آشکار گردد، اتخاذ کنیم و اغلب معیارهای اتخاذ تصمیم در این موارد به طور دقیق روشن نیست. رازهای ما صمیمی ترین جنبۀ زندگی اخلاقی ما هستند و همچون هستۀ ظریفی از معانی اند که آنها را با پوسته های سخت تر خودمان می پوشانیم.

اگر همچنان معتقدید راز موضوعی روشن است و امر مبهمی که احتیاج به پژوهش فلسفی داشته باشد در خصوص آن وجود ندارد به پرسش های زیر بیندیشید:

1. اگر برای حفظ یک دوستی لازم باشد، حاضرید بهترین رازتان را به همه بگویید؟
2. حاضرید بهترین رازتان را پیش خودتان نگه دارید، حتی اگر به قیمت از دست دادن یک دوست باشد؟
3. با توجه به پاسختان به پرسش های 1 و 2، کدامیک برای شما ارزشمند تر است، رازهایتان یا دوستانتان؟
4. آیا می توانید رازی را پیش خودتان نگه دارید؟
5. آیا کسی که رازهای زیادی داشته باشد، آدم مرموزی است؟
6. اگر همۀ رازها آشکار می شد هنوز هم جهان جای جالبی می بود؟
7. چرا بعضی از اطرافیان ما رازنگه دارند، اما بعضی نمی توانند کوچکترین رازی را در سینه نهان دارند؟

به نظر شما این گونه پرسش ها، پرسش هایی است که فقط به درد مواقع فراغت می خورد یا پرسش هایی است که ما به طور روزمره با آنها روبرویم و پاسخ هایی، با فکر یا بدون فکر، به آنها می دهیم؟

مرگ

مرگ به اندازۀ زندگی واقعیت دارد و چیزی است که همه ما، حتی بچه ها، با آن روبرو می شوند. این واقعیتِ غیرقابل انکار طبیعت است که همۀ موجودات زنده می میرند. بعضی مانند کرم میوه عمری بسیار کوتاه دارند و بعضی مانند درخت چنار عمری طولانی. اما نهایتاً تا آنجا که ما می دانیم همه می میرند، البته می توان جهان ممکنی را تصور کرد که در آن زندگی بدون مرگ وجود داشته باشد. مفهوم زندگی بدون مرگ، یک مفهوم خودـ متناقض نیست.

این ملاحظات چیزی از غم انگیز بودن مرگ نمی کاهد. به نظر می رسد مرگ انسانی که وقت مردنش نیست از مرگ انسانی که زمان مرگش رسیده است، تلخ تر است. مرگ کودکی نوپا صحنۀ غم انگیز هولناکی است حال آنکه شاید مرگ یک انسان بسیار پیر چنین نباشد.

برای اینکه نگاهی دیگر به معنای فلسفی مرگ خوکچۀ هندی داشته باشید، به نوشتة آن رُیفی[4] تحت عنوان نمایشی انسانی در قفسی کوچک[5] (نیویورک تایمز: 26 ژوئن، 1977، صفحات 53-52) نگاهی بیندازید. در ابتدا دو خوکچۀ هندی که نویسنده برای بچه هاش خریده است فکر و احساسات او را به خود جلب نمی نماید: به دنبال چشمانشان می گشتم... در نظرم آنها شبیه سنگ بودند. سپس حیوان ماده می میرد. برای مدت زیادی حیوان نر گوشه ای ساکت می خوابد، بدون اینکه هیچ علاقه ای به غذا داشته باشد. آنها فکر می کردند او به خاطر همان بیماری که باعث مرگ جفتش شده، مریض است و او نیز به زودی خواهد مرد:

ناگهان، اسنیفلز دیوانه وار آغاز کرد از گوشه ای از قفس به گوشۀ دیگر دویدن و مرتباً بالا و پایین پریدن، انگار که جن زده شده باشد. چشمانش دور سرش می چرخید. هرگز پیش از این او چنین کاری ننموده بود. ما فکر کردیم در حال مرگ است. صبح که آنجا بود، پشتش به ما بود و وقتی به او نزدیک می شدیم، سرش را هم برنمی گرداند. به نظر می رسید کوچک تر شده است و به نظر می رسید خزهایش هر آن از جثۀ کوچکش جدا خواهد شد. او به هیچ چیزی نگاه نمی کرد. یکی از بچه ها پرسید آیا او به مردن فکر می نماید. یکی از دختران بزرگترم گفت، البته که نه، انسان تنها حیوانی است که می تواند مرگ خودش را تصور کند... ناگهان، حال او برگشت... بچه ﻫا گفتند او می خواهد زندگی کند. او رو به اتاق کرد. دوباره به ما نگاه کرد. با نگرانی آشکاری فهمیدم او هرگز مریض نبوده است. واضح بود که او ابتدا به خاطر عدم درک موقعیت، احساس تنهایی نموده بود. غُصّۀ جفتش را می خورد. تقریباً به خاطر تنهایی و غم دیوانه شده بود. سوگواری نموده بود و سپس، توسط نیروی حیات تحت فشار قرار گرفته بود. او دوباره بازگشته، خود را با شرایط جدید سازگار نموده و به ما ملحق شده بود. در آن قفسِ کوچک، موجودی مرگ را احساس نموده بود و به خوبی تصور نموده بود که تنهایی به زودی باعث مرگش خواهد شد و آنگاه او به زندگیِ تنها راضی و با از دست دادن جفتش سازگار شده بود.

ما در کلاس دانش آموزان را تشویق می کنیم آنچه را برای این دو خوکچۀ هندی رخ داد با ماجرای میلی و حیوانش مقایسه نمایند. چه شباهت ها و تفاوت هایی میان دو ماجرا می بینند؟ شاید بتوانند مطلب کوتاهی در مقایسۀ این دو ماجرا بنویسند. چه نتایجی از این دو واقعه بیرون کشیدند؟ آیا به نظرشان توصیف فوق، اسنیفلز را بیش را حد شبیه یک انسان توصیف می کند ـ یا فکر می نمایند توصیف درستی است؟

بعضی از فلاسفۀ مشهور تاریخ معتقد بوده اند آنچه انسان را به تفکر عمیق فلسفی واداشته است، مسألۀ مرگ بوده است؛ به عبارت دیگر شاید بتوان مسألۀ مرگ را به اعتباری ام المسائل فلسفه دانست. بعضی از سؤالات فلسفی دربارۀ مرگ عبارتند از:

1. چرا برای خیلی از مردم مطالعه دربارۀ مرگ جالب است؟
2. چرا خیلی از مردم، مرگ را موضوعی می دانند که نمی خواهند در خصوص آن صحبت نمایند؟
3. خیلی از مردم مردن دیگر انسانها را تجربه نموده اند. آیا ممکن است کسی مرگ خودش را نیز تجربه کند؟
4. بعضی که اسناد پزشکی نیز گفتۀ آنها را تأیید می نماید، مدعی اند مرگ را تجربه نموده و از واقعۀ مرگ و مدتی که مرده بودند خاطراتی را نیز نقل می نمایند. آیا این خاطرات می تواند گویای حقیقتی دربارۀ مرگ و بعد از مرگ برای دیگران باشد؟ آیا این خاطرات می تواند دلیلی بر وجود بُعدی غیرمادی به نام روح در انسان باشد؟
5. ما چیزهای زیادی در خصوص زندگی می دانیم. آیا در خصوص مرگ هم به همین صورت چیزهای زیادی می دانیم؟
6. چرا مرگ یک انسان از نگاه ما بسیار غم انگیزتر از مرگِ ، مثلاً، یک مورچه به نظر می رسد؟
7. مرگ چگونه چیزی است؟ وقتی ما می میریم چه اتفاقی برای ما می افتد؟

چگونه می توانیم بگوییم چه چیزی با ارزش است؟

میلی، بعد از اینکه جسد پابلو را پیدا می نماید، تأکید می نماید که چقدر پابلو برای او با ارزش بوده است و هیچ چیزی نمی تواند جایگزین او گردد. این بیانگر یک ارتباط است: چیزهای با ارزش، چیزهایی هستند که قابل جایگزینی نخواهند بود. می توان یک بشقاب شکسته را جایگزین کرد اما یکی از اعضای خانواده را خیر.

سپس میلی می گوید پابلو با ارزش بود چون بی نظیر بود. هیچ چیزی در جهان شبیه او وجود ندارد. اگر چیزی باشد که هیچ چیزی شبیه آن در جهان وجود نداشته باشد، آیا ضرورتاً آن چیز باارزش خواهد بود؟

ملاک هایی که در اغلب موارد به هنگام کوشش برای تصمیم گیری درباره باارزش دانستن یا بی ارزش دانستن چیزی به کار می آیند، ترکیبی از معیارهای نادر بودن و عالی بودن است. چیزی که در واقع در نوع خود بی نظیر است و نمونه ای عالی از نوع خود است (دست کم برای اهداف خاص) با ارزش دانسته می گردد. معیار دیگر می تواند جایگزین ناپذیر بودن باشد.

یکی از اهداف مهم نظام آموزشی باید یاری به بچه ها برای تشخیص چیزهای باارزش باشد. آنگاه می توان آنها را ترغیب کرد که بیندیشند چگونه چیزهای باارزش باید به وجود آورده شوند (به وسیله خلق، کشف یا اختراع) یا اگر از قبل در زندگی شان چنین چیزهایی وجود دارد، چگونه باید آنها را حفظ کرد (به وسیله مراقبت، حفاظت و عزیز داشتن). مسلماً ما برای پرسش هایی مانند آیا نادر بودن چیزی موجب با ارزش شدن آن می گردد؟، اگر چیزی فراوان باشد، بدین معناست که نمی تواند با ارزش باشد؟، آیا کوچکی و بزرگی می تواند ملاکی برای ارزشمند بودن باشد؟، ترجیح می دهید مالک چیزهای با ارزشی باشید که خودتان به وجود نیاورده اید یا به وجود آورندۀ چیزهای با ارزشی باشید که پس از به وجود آوردنشان مالکش نباشید؟ پاسخ هایی مفروض داریم که مستقیماً بر رفتار ما تأثیر دارد. هر چند ممکن است پاسخ های ما به این پرسش ها و حتی خود این پرسش ها هیچ گاه به طور آشکار و مطلعانه برای ما طرح نشده باشد و ما صرفاً پاسخهایی را به نحو نااندیشیده برای آنها مسلم انگاشته ایم.

خاکسپاری به عنوان یک مراسم

مراسم، یک آئین است ـ صورت اجتماعی تثبیت شده ای که معمولاً در انواع خاصی از موقعیت های مهم مورد استفاده قرار می گیرد. مراسم جشن عروسی، مراسم ختنه سوران، مراسم کلن گ زنی، مراسم نام گذاری و مراسمی که به برندگان جایزه داده می گردد از اقسام مراسم است.

چرا مراسم داریم؟ در درجۀ اول، به نظر می رسد مراسم برای برقراری اتصال با گذشته و زنده نگاه داشتن خاطرة حوادث خاص در زندگی مان است. مثلاً مراسم عید نوروز اولاً برای این است که خودمان را با عیدهای نوروز گذشته مرتبط کنیم و ثانیاً آن را به یادگار نزد خود نگه داریم. همچنین مراسم ها به ما یاری می نماید تا معنا را حفظ کنیم و مردم را از معنای حادثه ای که جشن گرفته می گردد، مطلع کنیم. بنابراین ما در روز 22 بهمن راهپیمایی می کنیم به این امید که مردم به خاطر آورند چرا راهپیمایی می نمایند.

به همین صورت ما مراسم تشییع جنازه داریم به این امید که شرکت نمایندگان، کسی را که به خاک می سپارند کمتر فراموش نمایند و همچنین احساس نمایند به طور شایسته با آن فرد خداحافظی نموده اند. میلی و دوستانش احساس می نمایند شایسته تر است که برای پابلو مراسم تدفین برگزار نمایند تا در این مراسم هر کس جمله ای درخور او بگوید (پابلو تو خوکچۀ هندی خوبی بودی) و با چیزهای زیبا احاطه گردد، و از این رو گل آورده می گردد و با چیزی که او را با میلی پیوند می دهد، همراه گردد و از این رو میلی از روسری خودش استفاده می کند.

امیدوارم توانسته باشم نشان دهم که فلسفه تا چه حد به ما، به تبادل نظرهای روزمره ما و به زندگی ما نزدیک است و در تاروپود تک تک لحظات زندگی مان تنیده شده است. فقط کافی است اندکی تأمل کنیم و در پاسخ های کلیشه ای که مادربزرگ ها، روزنامه ها، تلویزیون و کتاب های درسی دورۀ تحصیلمان به صورت پخته و آماده در اختیارمان قرار داده اند و ما نیز بدون چون و چرا پذیرفته ایم اندکی درنگ کنیم تا ببینیم آیا غذاها و نوشیدنی های خوشمزه تری برای برطرف گرسنگی و عطش سؤالات بچه هاه مان ممکن نیست؟!*

*نویسنده: دکتر روح الله کریمی، پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی- گروه فلسفه برای بچه ها (فبک)

پی نوشتها:

[1] این داستان توسط حمیده بحرینی ترجمه شده و به چاپ رسیده است. سعید ناجی نیز آن را بومی سازی نموده و با عنوان لیلا منتشر نموده است. هر دو کتاب توسط انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده است.

[2] برای رعایت اختصار، بعضی تغییرات جزیی در متن اصلی داده شده است.

[3] اغلب این ایده ها و پرسش ها برگرفته از کتاب هدایت است که با عنوان پژوهش اخلاقی برای مربی لیزا توسط لیپمن و همکارانش تألیف شده است.

[4] Anne Roiphe

[5] Human Drama in a Small Cage

تور سریلانکا: تور سریلانکا | تور ارزان قیمت سریلانکا، تور سریلانکا لحظه آخری، تور کلمبو بنتوتا

bestcanadatours.com: مجری سفرهای کانادا و آمریکا | مجری مستقیم کانادا و آمریکا، کارگزار سفر به کانادا و آمریکا