خاتمه پرترانه قصه ها - مجله آزمون اول

حالا این عناصر اگر با ذوق همراه باشند و سازنده متناسب با محتوا و فضای فیلم یا سریال ترانه و آوازی را هم روی آن ردیف کند، گاه به اثری خاطره انگیز، تماشایی و شنیدنی بدل می شود که حتی می تواند جدا از سریال یا برنامه تلویزیونی که در آغاز یا انتها آن آمده است، مخاطب داشته باشد.

در این صورت دیگر تیتراژ تنها راهی برای معرفی عوامل یک برنامه، فیلم یا سریال نیست و ضمن یاری کردن به درک بهتر قصه و یکی شدن با بافت سریال برای ورود به دنیای آن، به واسطه بهره گیری از گرافیک جذاب و موسیقی درخور، می تواند مورد توجه قرار گیرد. از این قبیل تیتراژها کم نبودند.

مثلا اگر در دهه 80 سریال مسافری از هند را دیده باشید، احتمالا تیتراژها به ویژه تیتراژ انتهای آن و ترانه هندی اش در حافظه تان مانده است یا موسیقی بی کلام و خوش ضرب سریال کیف انگلیسی که گویی بهانه ای برای حرکت بود و در انتها هر قسمت پرده ای را به پایکوبی درمی آورد.

در میان تعداد زیادی از تیتراژهای خاطره انگیز، سریال های رمضانی که معمولا به دلیل زمان خاص پخششان، بیشتر دیده می شوند، تیتراژهای پرمخاطبی هم دارند.

گویی سازندگان این آثار بیشتر به دنبال آن هستند که در این مورد گوی سبقت را از رقیبان خود در دیگر شبکه ها بربایند و ضمن کار کردن با تیتراژسازان حرفه ای، با آهنگسازان و خوانندگانی همکاری نمایند که نامی در این عرصه برای خود دست و پا نموده اند.

شاید بتوان گفت سابقه به یاد ماندنی شدن تیتراژهای رمضانی، به عنوان بندی انتهای سریال گمگشته برمی شود که روی آن ترانه ای با صدای مجید اخشابی پخش می شد و سبب شهرت او پس از این اجرا شد. پس از آن در آثار رمضانی رضا عطاران هم تیتراژها مورد توجه قرارگرفت و فضای تازه ای را ایجاد کرد. البته این که تیتراژی خوب باشد و پیروز از کار درآید فقط در بند صدای خواننده ای شهره نیست، آنچنان که از سریال او یک فرشته بود در خاطرمان هست که با یک موسیقی متناسب با مضون سریال و همچنین تصاویر و حرکاتی که نزدیک به آن بود، همچنان جزو کارهای شاخص این ایام به شمار می آید. سال جاری سه سریال رمضانی شبکه های سیما هم کوشش داشتند با بهره بردن از عناصر گرافیکی خاص مثل طراحی لوگو چشم دنیا بین برای سریال احضار، استفاده از آوای خواننده شناخته شده ای چون حامی در سریال بچه مهندس و سوز صدایی تازه در تیتراژ سریال یاور، اثری خاطره انگیز و در خدمت مجموعه شان فراوری نمایند. در اینجا نگاهی به عناصر مختلف تیتراژهای انتهای این سه سریال داشتیم که غالبا با آواز و موسیقی که در خود دارند، بیشتر مورد توجه قرار گرفتند.

ای دل چه اندیشیده ای؟

نام سریال: احضار

شبکه: یک سیما

طراح لوگو و تیتراژ: پژمان ابوالقاسمی

آهنگساز و خواننده: آریا عظیمی نژاد

شاعر: مولانا

احضار در هر قسمت با ثابت شدن تصویر پلان، محو آن برای آغاز شدن تیتراژ و نمایان شدن لوگوی سریال به انتها می رسد. لوگو تصویری است از نام سریال و نقطه حرف ض در آن به صورت چشم دنیا بین طراحی شده است. طراحی لوگو به همراه شکل تیتراژ را پژمان ابوالقاسمی انجام داده، لوگویی که در این مدت به خاطر حساسیت برانگیز بودن آن حرف و حدیث هایی را در پی داشته است. به جز این طرح کار ابوالقاسمی در تیتراژ انتهای، چندان پیچیده به نظر نمی رسد و او و کارگردان احتمالا نظر به سادگی کار و جلب تمرکز بیشتر مخاطب به سمت موسیقی داشته اند. در خصوص لوگو، افخمی کارگردان سریال مدتی قبل بیان نمود: وجود چشم دنیا بین در لوگوی سریال با موضوع سریال ارتباط مستقیم و همخوانی دارد. به فتوای بیشتر علما برپایی یا شرکت در مجالس احضار روح مذموم و حرام اعلام شده زیرا بیشتریت قریب به اتفاق چنین مجالسی بر پایه دروغ و فریبکاری است. وجود چشم دنیا بین که یکی از نمادهای فراماسونری است، در لوگوی سریال به تبعات ویرانگری اشاره دارد که برای شرکت نمایندگان در هر محفل و مجلس مخفی و سری ازجمله مجالس احضار به بار خواهد آمد. وجود چشم دنیا بین با هدف نفی برپایی یا شرکت در مجالس و محافل مخفی ازجمله مجلس احضار روح بوده است. کسانی که به فتوای علما ملتزم بوده و مخالف برپایی یا حضور در این محافل هستند مسئله ای با لوگو نخواهند داشت لیکن اشخاصی که برپایی یا شرکت در مجالس احضار ارواح را مباح یا ممدوح بدانند طبعا با این لوگو مخالف خواهند بود.

در پایین این المان که بر صفحه ای سیاه حک شده است، شناسنامه سریال با معرفی نام دست اندرکاران آن مرور می شود. موسیقی هم از ابتدا با تیتراژ همراه می شود که چند بیتی از غزلی از دیوان شمس هم با صدای آریا عظیمی نژاد و آهنگسازی او با ریتمی تند خوانده می شود. شعر به محتوای سریال بی ارتباط نیست و بیم دهنده درباره عقوبت اعمال ناصواب انسانی و پاسخگویی در روز جزاست. آهنگ هم با این مضمون همراه است و فضای ماورایی و گاه وهم آلود سریال و قصه آن را یادآوری می نماید. این حال با ترکیب ویولن، ویولاو ویولن سل که سازهای اصلی این قطعه هستند، ضمن ایجاد کشش و جذب مخاطب، حالت سرگشتی شخصیت های فیلمنامه احضار میان صواب و ناصواب را به خوبی القا می نماید؛ افکت آوایی نزدیک به دیجیریدو که در میانه آوازخوانی شنیده می شود هم به فضای ترس و اضطراب یاری می نماید و نشان و سمبلی از نفخ صور هم می تواند باشد.

یکی از ویژگی های مثبت شناسنامه قطعه موسیقایی فراوری شده برای تیتراژ این سریال تلویزیونی، نام بردن از نوازدگان است که گاه از پس شهرت خواننده و دیگر چهره های یک سریال، هنر آنان در خلق یک اثر خاطره انگیز و تاثیرگذار نادیده گرفته می شود.

محتوای غزل (ای دل چه اندیشیده ای در عذر آن تقصیرها...) انتخاب شده که چند بیتی از آن ابتدای تیتراژ انتهای با صدای عظیمی نژاد، اما بدون درج نام او به عنوان خواننده اجرا شده هم با محتوای مذهبی سریال یکسو است. هر چند این آواز کوتاه است و عظیمی نژاد نظر بر تمرکز بیشتر روی موسیقی و القای حس با آن داشته است. این اولین بار نیست که برای تیتراژ یک سریال از اشعار قدما استفاده شده است، این اتفاق به ویژه وقتی سریالی محتوایی این چنینی دارد بیشتر رخ می دهد. نمونه اش سریال روز حسرت که تیتراژ انتهای آن با آهنگسازی عظیمی نژاد، آواز مقداد شاه حسینی و غزلی (روزها فکر من این است و همه شب سخنم...) منسوب به مولوی بود. غزلی که مستمع را به تفکر وامی دارد و پرسشی بنیادین درباره چرایی خلفت انسان را مطرح می نماید.

پیش از این نیز همین ابیات از غزلیات شمس به عنوان ترانه تیتراژ انتهای سریال کت جادویی با صدای مسعود خادم اجرا شده بود که سبکی کاملا متفاوت داشت. این اثر البته نزدیکی بسیاری هم با دیگر آثار عظیمی نژاد در همین ژانر دارد. کافی است که پیش از این بیننده سریال او یک فرشته بود به کارگردانی علیرضا افخمی و روز حسرت به نویسندگی او بوده باشید که آهنگسازی هر دو را عظیمی نژاد بر عهده داشته است. همچنین آهنگسازی او در سریال آخرین گناه به کارگردانی حسین سهیلی زاده که سال 85 روی آنتن رفت هم با این فضا قرابت داشت. این آهنگساز گرچه با ساخت ملودی و آواز عنوان بندی این سریال، پا به دنیای تازه ای نگذاشته است، اما همچنان می توان این اثر او را در قیاس با رقبای خود در دیگر شبکه ها پیروز تلقی کرد.

از من بپرس، خوبی حالت را

نام سریال: بچه مهندس 4

شبکه: دو سیما

طراح تیتراژ: سامان ارشدی

خواننده: حمید حامی

آهنگساز: سعید رضایی

ترانه سرا: حسین غیاثی

تیتراژ انتهای بچه مهندس از آن نوع تیتراژها نیست که دیدنش برای تان تازگی داشته باشد و به لحاظ افکت ها تصویری اتفاق ویژه ای را در آن شاهد نیستیم. چند عکس از دست اندرکاران در پشت صحنه سریال دیده می شود و روی آن ترانه ای از حسن غیاثی با صدای حمید حامی اجرا شده است.

ترانه ایران نام این قطعه است و در وصف ایران سروده شده، مضمونی که با سریال در دو فصل اخیر به آن رسیده است و البته با فضای خانوادگی و عاشقانه زندگی شخصیت اصلی این سریال که مخاطب سریال را از فصل با خود همراه نموده، مناسبتی ندارد زیراکه دست سرنوشت و جدایی از عشق سابق خود را به سمت همکاری در پروژه های ملی کشاند و آنچه از ابتدا در شخصیت جواد جوادی دیدیم، این نبود.

البته جدای از محتوا، ریتم تند و فضای شاد سازبندی ها، استفاده از گیتار الکتریک و آوازی که به فراخور مضمون آن با انرژی و صلابت خوانده شده است به حال و هوای جوانانه سریال و شخصیت های آن نزدیک است. یکی از وجوه تمایز این ترانه تیتراژ با دیگر تیتراژهای سریال های ماه رمضان، در فضای شاد و امیدبخش آن است. زیرا سریال یاور و احضار چه به لحاظ قصه و چه موسیقی و ترانه های انتهای فضای پرانرژی و پرنشاطی ندارند. ویدئویی هم در شبکه های اجتماعی مجازی از ضبط این ترانه منتشر شده که انرژی خواننده و تنظیم نماینده را متناسب با موسیقی اجرا شده نشان می دهد. در این سریال هم اسامی نوازندگان به تفکیک ساز اجرایی شان آمده است. سعید رضایی، آهنگساز این قطعه پیش از این با خواننده هایی نظیر روزبه نعمت الهی، رضا صادقی، سینا سرلک، حامد همایون و... همکاری داشته و در کارهای تصویری نیز مثل سریال بچه محل که از شبکه دو سیما پخش شد، تنظیم موسیقی را بر عهده داشته است.

حامی، خواننده این اثر هم پیش تر در مجموعه های تلویزیونی مردان کوچک، جوانی، سلام، با من حرف بزن و همچنین فیلم های سینمایی سام و نرگس، گل یخ و هدف اصلی قطعاتی را اجرا نموده بود.

همچنین حسین غیاثی هم از شاعر و ترانه سرایانی است که از حدود سال80 فعالیتش را آغاز نموده است، اما در سال های اخیر به واسطه همکاری با چهره هایی نظیر علیرضا قربانی، علی زند وکیلی، احسان خواجه امیری و... بیش از پیش نام او را در شناسنامه آثار و همچنین به عنوان ترانه سرای قطعاتی که برای آثار تصویری اجرا شده است می بینیم. ترانه های سریال های هم گناه، بوم و بانو و برنامه دو نیمه ماه جزو آثار او هستند.

به نام نامی رفیق

نام سریال: یاور

شبکه: سه سیما

طراح تیتراژ: محراب مشهدبان

خواننده: رئوف مکرم

همخوان: شهرام میرجلالی

آهنگساز: علیرضا افشار، تعیین طیبی

ترا نه سرا: مهرزاد امیرخانی

تیتراژ انتهای سریال یاور برگرفته از پس زمینه تیتراژ آغازین آن صفحه ای تیره با ردی از آینه های شکسته و نشانی از چند پارگی شخصیت های قصه، فاصله و شکستی ارتباط میان آنهاست. درباره موسیقی سوار شده بر آن اما حرف و حدیث بسیار است. در این مدت که از پخش سریال گذشته است و باوجود آن که این ترانه توانسته علاقه مندان خود را پیدا کند، عده ای درباره شباهت اجرای آن با قطعات سریال شهرزاد و ستایش می گویند. این افراد خش صدای رئوف مکرمی، خواننده این ترانه و همخوانی او با شهرام میرجلالی را مابه ازای صدای محسن چاوشی و سینا سرلک، آوای همراه او در اجرای قطعات سریال شهرزاد می دانند.

همچنین بعضی حال و هوای ترانه مهرزاد امیرخانی و سبک اجرای مکرمی را به کار شهاب مظفری، در آواز تیتراژ انتهای ستایش نزدیک دانستند. از مکرمی چند سال پیش یک قطعه به صورت همخوانی منتشر شد و پس از آن فعالیت ویژه ای از او ندیده بودیم. تا این که با این سریال توانست خود را به مخاطبان بشناساند. این قطعه با توجه به نزدیکی که ترانه اش با مضمون سریال یعنی رفاقت دارد توانسته است در راستای فضای سریال و محتوای آن قرار گیرد و چهره ای تازه را هم به موسیقی معرفی کند. علیرضا افشار و تعیین طیبی، آهنگسازان این سریال هم پیش از این ملودی سازی برای خوانندگان دیگر داشته اند. برای نمونه طیبی و مظفری در سریال نمایش خانگی دل همکاری کردند. از این جهت شاید بتوان شباهت هایی که بعضی به آن اشاره می نماینده ناشی از سابقه کاری آهنگسازان و ترانه سرا و حال و هوای کلی آثار آنان دانست.

مهرزاد امیرخانی که سابقه خوانندگی و همین طور سرایش برای دیگر خوانندگان چون زنده یاد مرتضی پاشایی، محمد علیزاده و... را دارد و در تیتراژهای سریال هایی دیگری همچون زخم نیز نامش به عنوان ترانه سرا آمده است؛ اینبار درباره رفاقت واقعی و حس آن سروده است. مضمونی که یاور بیشتر بر پایه آن جلو می رود و روایتگر قصه دوستی در دو نسل است؛ یکی یاور و شهمیرزادی از نسل پیش و دیگری، زوج محسن و آصف از جوانان امروز. تعابیر به کار رفته در ترانه هم از فضای رفاقت های قدیمی و حتی اصطلاحا کف خیابان می آید و نزدیک به بیان و لحن شخصیت های سریال نظیر یاور است. رگه هایی از خشونت هم دارد که از مصرع آغاز آن بکش راحتم کن آغاز می شود و گویی به مستمع برای شنیدن ادامه آن شوک وارد می نماید.

هر چند با گذشت چند بیت، در میانه های ترانه مخاطب نوعی تناقض در ارتباط میان این دو رفیق که ظاهرا درباره آنها می شنویم، حس می نماید که برایش سردرگمی به دنبال دارد و درست نمی تواند آغاز و انتها روایت ترانه سار از احساسش را دریابد.

حال خوب یک تیتراژ

دیدگاه های متفاوتی درباره تیتراژ و لزوم وجود آن وجود دارد، اما آنچه در میان تمام اینها مشترک است باور به خلاقیت، پیوند تیراژ به فیلم، تناسب گرافیک و حروف عنوان بندی با فضای اثر، یکدستی تیتراژ آغاز و انتها و همچنین زمان مناسب هر کدام است که می تواند یک تیتراژ را خوب از آب درآورد.

تیتراژ آغاز معمولا زمان کمتری را به خود اختصاص می دهد و بیشتر وظیفه فضاسازی و سپس معرفی را دارد. تیتراژ انتهای اما فرصت بیشتری برای معرفی دست اندرکاران دارد که می تواند برای مخاطبان تخصصی تر جذاب باشد.

این بخش از اثر اما در تلویزیون صندلی متفاوت تری نسبت به سینما پیدا می نماید. زیرا بینندگان تلویزیون فراغ بال بیشتری برای تماشای عنوان بندی آخر دارند و مثل مخاطبان سینما با آشفتگی انتها سانس و لزوم ترک سالن روبرو نیستند به همین دلیل سازندگان تیراژهای تلویزیونی معمولا ترجیح می دهند مخاطبان خود را که هنوز در فضای قصه سریال قرار دارند، با موسیقی و ترانه ای متناسب با ماجراهای فیلمنامه همچنان همراه نمایند و تا آخرین لحظه ای که توجه مخاطبان را در دست دارند کوشششان را برای جذب حدبیشتری او ادامه دهند.

البته این که صرفا تیتراژی پیروز است که با آواز همراه باشد، باور قاطعی نیست و مثال های نقض زیادی دارد. با این وجود هر سه سریال رمضانی سال جاری، ترجیح داده اند موسیقی با کلام را انتخاب نمایند و البته از نظر تصویری و گرافیکی، غیر از لوگویی که برای احضار تدارک دیده شده است، نوآوری از دیگران دیده نمی شود. همچنین هیچ کدام از خواننده هایی که این روزها خیلی روی بورس باشند استفاده نشده است و حامی تنها خواننده شناخته شده مجموعه هاست. از میان آهنگسازان نیز گرچه همه با تجربه هستند اما آریا عظیمی نژاد در کار آهنگسازی سریال شناخته شده تر و به واسطه حضور در گروه داوری عصر جدید، نام آشناتر است.

نوشین مجلسی - رسانه / روزنامه خبرنگاران

مجله تار و سه تار: مجله تار و سه تار، محفلی از هنر و ساز ایرانی بسازیم.

سفر به کیش: سفر به کیش، جاذبه های دیدنی ایران را با ما دنبال کنید.