حمام چهار فصل اراک - مجله آزمون اول

حمام چهار فصل از آثار تاریخی شهر اراک و مربوط به اواخر دوره قاجار است. این بنا به وسیله حاج محمدابراهیم خوانساری در زمان احمد شاه قاجار بنا شده است.

مقالات بیشتر بخوانید:

• سوغات اراک
• کویر کاراکال زیباترین کویر ایران
• راهنمای سفر به گالاتا و کاراکوی استانبول
• کارت گردشگری گرجستان
• محله بی اوغلو استانبول

بنای حمام چهار فصل اراک یکی از زیباترین آثار معماری و کاشی کاری ایران در قرون گذشته است و به واسطه تزئینات منحصربه فرد آن، یکی از نمونه های بی نظیر معماری ایرانی محسوب می گردد. در باب انگیزه ساخت حمام نقل شده است که به برکت آرامش نسبی دوره ناصری، سلطان آباد یا اراکاز رونق مالی خوبی برخوردار شده بود و حاکمان محلی، به ویژه برادر امیرکبیر (میرزا حسن خان)، مستوفی الممالک و نمایندگان او با رعایا و مردم خوش رفتاری می کردند. این مسئله سبب شده بود 85 خانوار یهودی از سنجان و روستاهای اطراف به سلطان آباد (اراک) مهاجرت نمایند.

آنها در شمال شرقی گذر سپهداری در ضلع شرقی خیابان محسنی ساکن شدند. این گروه، از تأسیسات و امکانات شهری برخوردار بودند، اما حمام نداشتند. بزرگان اقلیت ها به مراجع و علمای شهر رجوع نموده و خواهان حل این مشکل شدند. حاج محمدابراهیم خوانساری، از بزرگان آن روز شهر، برای حل این مشکل پیشقدم شد تا حمامی بسازد که همه مردم و اقلیت ها با رعایت مسائل شرعی به آسانی از آن استفاده نمایند. وی دستور داد در مقابل قلعه شخصی وی حمامی بسازند. به این ترتیب ساختمان حمام بعد از شکل گیری شهر اراک در حدود 100 سال پیش و در زمان حکومت احمدشاه قاجار به وسیله محمد ابراهیم خوانساری بنا شد. این بنا در خلال سال های 1292 تا 1294 و طی حدود 38 ماه احداث شد. این حمام تنها حمام کشور است که در آن، بخشی مجزا برای اقلیت های مذهبی موجود است.

این اثر ارزشمند در تاریخ 10/8/1356 به شماره 1339 در لیست آثار ملی به ثبت رسید و در سال 1373 بعد از اتمام عملیات بازسازی و بازسازی، به عنوان موزه باستان شناسی و مردم شناسی اراک بازگشایی شد و هم اکنون پذیرای خیلی از هنردوستان و گردشگران است.

وجه تسمیه

نام چهارفصل برگرفته از تابلوهای کاشی کاری شده در چهار جهت حمام در قسمت سربینه مردانه است که بنا بر شرایط گوناگون فصول سال (فصل های چهارگانه) به تصویر کشیده شده است. روی این کاشی های لعاب دار، نقوشی از چشم انداز ها طبیعی، شکارگاه و… دیده می گردد.

موقعیت موزه

بنای حمام چهارفصل در ضلع شرقی خیابان شهید دکتر بهشتی قرار گرفته است و در مجموع دارای چهار در است که دو راه به وسیله خیابان اصلی شهید بهشتی و دو راه دیگر به وسیله محله شهرداری در شمال و محله مسجد حاج محمدابراهیم در جنوب به این حمام دسترسی دارند.

قابلیت های معماری بنا

این حمام حدود 1600 مترمربع مساحت داشته و از چهار قسمت مجزای مردانه، زنانه، حمام ویژه اقلیت های دینی و حمام خصوصی ایجاد شده است و بزرگ ترین حمام ایران شناخته می گردد.

آب مورد احتیاج حمام از آب جاری قنات تأمین می شده و به لحاظ تأمین آب و بعلاوه حفظ گرما و حرارت، کف حمام حدود 3 تا 3/5 متر از کف خیابان پایین تر ساخته شده است که اختلاف سطح برای جلوگیری از تغییر دمای متعارف و متناسب در درون حمام و نیز ایجاد تعادل بین هوای برودتی و حرارتی به گونه ای که افراد هنگام ورود و خروج در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرند، ایجاد شده است.

حمام از قسمت های دالان ورودی، سربینه مردانه، زنانه و اقلیت ها، گرم خانه خصوصی و عمومی، هشتی های ارتباطی، خزینه، تون، آب انبار و سایر قسمت های مرتبط ایجاد شده است.

قسمت عمده تزئینات در این حمام را کاشی هفت رنگی، کاشی معرق و کاشی معقلی تشکیل می دهد که بسیار زیبا و هنرمندانه اجرا شده و دارای نقوش بسیار زیبای انسانی، حیوانی و گیاهی با کاشی های خشتی و قالبی و فتیله ای با نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی و نقوش هندسی و گردان است. این نقوش شامل پیچک ها، گل و بوته و غنچه و برگ و برگچه است و نقوش انسانی مرکب از نقش سربازانی با پوشاک دوره قاجار است. رنگ های به کار رفته در کاشی ها بیشتر زرد، لاجوردی، فیروزه ای، سفید، سبز، خاکستری، قرمز و نارنجی است.

کف حمام نیز با سنگ های سیاه، ملات آهک و ساروج کف سازی شده است. حوضی صلیبی شکل در کف سربینه قرار گرفته که با سنگ سیاه ساخته شده و با هدف پاشویی افرادی که از حمام گرم بیرون می آیند مورد استفاده قرار می گرفت.

سربینه دارای چهار سکو است که هر کدام از آنها از یک طرف به گرمخانه و از طرف دیگر و با پله هایی قوس دار به خیابان می رسند. یک ورقه مسی به طور یکپارچه کف خزینه اصلی آب گرم را فرا گرفته و در زیر آن نیز گلخن حمام قرار گرفته است. گلخن با هیزم و بوته های وَرَک سوزانده می شده و آب گرم و سرد بر اساس قانون ظروف مرتبطه به وسیله تنبوشه های سفالی به تمام نقاط حمام می رسید. قرار گرفتن مخزن های بزرگ ذخیره آب، گلخن و انبارهای سوخت در وسط این بنا باعث شده که همه گرمابه ها به راحتی امکان استفاده از آن را داشته باشند.

سربینه مردانه

پلان سربینه حمام چهار فصل به شکل هشت ضلعی نامنظم است که چهار ضلع آن بزرگ و چهار ضلع دیگر کوچک تر است. پی بنا در عمق هفت و نیم متر با استفاده از مصالح سنگ سیاه و گل آهک ساخته شده و قطر دیوارهای اصلی آن از سطح زمین تا سقف بین 50 تا 80 سانتی متر است. سربینه حمام به هشت رواق، صحن و رخت کن به شکل قرینه تقسیم و تناسب طول و عرض و ارتفاع در آن رعایت شده است.

این سربینه با کاشی های هفت رنگ و با طرح های متنوع تزئین و تمام سطوح داخلی آن نیز با کاشی و طرح های اسلیمی و ختایی مزین شده است. گنبد اصلی سربینه روی هشت ستون اصلی قرار گرفته است و این ستون ها نیز به شکل هنرمندانه ای کاشی کاری شده و دارای پیچک های بسیار زیبایی هستند. از دیگر قابلیت های معماری سربینه علاوه بر قرینه سازی و رسم بندی های آن، کاشی کاری های قالبی و پیچکی است و تمام سطح سربینه مردانه به وسیله همین کاشی ها تزئین شده است. طرح های اسلیمی نظیر گل و بوته، درختان سرو، صنوبر و انگور و نیز چشم انداز های طبیعی مانند چشمه های آب، رودخانه و گیاهان وحشی که در میان آنها پرندگانی مانند کبوتر و قرقاول در حالت نشسته یا در حال پرواز دیده می شوند از جمله نقوش زیبای کاشی کاری این حمام است.

سربینه زنانه

یکی از زیباترین قسمت های این حمام، بخش سربینه زنانه است که گنبد آن بدون بر پاداشتن ستون بنا شده است و این مسئله از نظر معماری بر اساس امکانات کم آن دوران قابل توجه است. حمام زنانه و قسمت اقیلت های مذهبی یا خصوصی دارای یک سربینه زنانه است، اما گرم خانه آن دارای قسمت خصوص و عمومی است که شاید بتوان گفت در نوع خود بی نظیر است. سقف تمامی قسمت های حمام دارای سقف به طرح گنبد طاقی است که با آجر، ملات، گچ و آهک ساخته شده است.

موزه چهارفصل

هم اکنون از مساحت حدود 16 هزار متری بنا، حدود 5 هزار متر آن شامل سربینه مردانه و گرم خانه، رختکن و هشتی بین گرم خانه و رختکن به موزه اختصاص یافته است و اشیاء بسیار مهمی متعلق به دوره های گوناگون قبل و پس از اسلام در آن نگهداری خواهد شد.

انواع تنگ های سفالی، کاسه، خمره، قدح، پیمانه، انواع مجسمه، آفتابه و لگن، سنگ نوشته و ابزار آلات کشاورزی و دفاعی در این موزه نگه داری خواهد شد. محراب تاریخی و با ارزش مسجد جامع ساوه که از آثار منحصربه فرد معماری و گچ بری دوره سلجوقیان است در این محل نگهداری خواهد شد.

هم اکنون اشیایی باستانی متفاوتی از دوران قبل از اسلام و بعد از اسلام مثل سکه های دوره های گوناگون تاریخی، عقدنامه های دوره قاجار، کتاب ها و نسخه های خطی، ظروف مسی و قلم زنی، خمره های سفالی، لوازم ریسندگی، اسباب قدیمی حمام، ده ها پیکره مربوط به مردم شناسی در این حمام نگهداری خواهد شد. اشیای به دست آمده از کاوش های منطقه باستانی زلف آباد فراهان نیز در این موزه به نمایش درآمده اند.

قسمت های اصلی موزه

قسمت باستان شناسی

در این قسمت که بیشتر در گرم خانه مردانه و تون و هشتی های ارتباطی ایجاد شده است، آثاری از قبیل ظروف سفالی، شیشه ای، آثار مفرغی هزاره اول ق.م، سکه های تاریخی و… به نمایش در آمده است.

قسمت مردم شناسی

این قسمت بیشتر در سربینه های مردانه و زنانه تشکیل شده و در آن آداب و رسوم مربوط به مراسم گوناگون، پوشش های سنتی به همراه لوازم مربوط به استحمام در دوره های گذشته نمایش داده شده است.