سینمای انقلابی و دفاع مقدس دهه 60 محصول بهشتی نیست - مجله آزمون اول

به گزارش گروه فرهنگی خبرنگاران، جشنواره فیلم فجر بعد از گذشت نزدیک به 40 سال از کار خود نزدیک به دوران تکامل خود می گردد. این جشنواره که اولین جشنواره سینمایی بعد از انقلاب اسلامی است همراه با مدیران سینمایی خود نیز دچار تغییراتی در نگرش سیاسی و فرهنگی خود بوده است.

مدیران سینمایی نیز مطابق نگاه سیاسی روسای جمهور در هر دوره نیز تغییر می نمایند و نتیجه آنکه در دوره ای نگاه اصلاح طلبانه و در دوره ای اصول گرایانه حاکم است. آنالیز شیوه مدیریت مدیران سینمایی در راهنمایی سکان فجر از جمله مسائل مهمی است که درباره آن قضاوت های مختلفی شده است و هر منتقد، کارشناس و حتی خود مدیران درباره دوره های خود و یکدیگر گفت وگو می نمایند. در هر حال طبیعتاً اولین دوره های مدیریت سینمایی در کشور برای فهم بهتر شرایط موجود و درک پیشینه تاریخی این رخداد مهم فرهنگی و هنری کشور لازم است.

اولین مدیران رسمی سازمان سینمایی کشور بعد از انقلاب اسلامی مهدی کلهر است که در دوره ای سه ساله در این سازمان مشغول بوده است اما بعد از وی در دوره ای 10 ساله فخرالدین انوار مسئولیت سازمان سینمایی را بر عهده داشته است. نکته مهم حضور سید محمد بهشتی در مقام رئیس بنیاد فارابی و از اعضای جشنوراه فیلم فجر برای ده سال است. دوره ای که می توان آن را یکی از تکرار نشدنی ترین دوره های مدریت سینمایی در کشور خواند که در آن دو مدیر همراه و همسو در سینمای کشور به مدت 10 سال مدیریت نمایند.

در گفت وگوی زیر با سید محمد حسینی نویسنده و منتقد سینما درباره این دو دوره مدیریتی در سینما صحبت کردیم. وی در سال 1391 در برنامه تلویزیونی ققنوس همراه با هوشنگ توکلی و با حضور سید محمد بهشتی درباره سینمای انقلاب میزگرد داشته است.

آقای حسینی، دوره اول جشنواره فیلم فجر با مدیریت اقای کلهر در ابتدای جهت سینمای کشور بعد از انقلاب اسلامی است. به نظر شما اولین دوره جشنواره از حیث پی ریزی یکی از مهم ترین رخدادهای فرهنگی کشور چگونه بوده است؟

درباره جشنواره فیلم فجر بعد از گذشت 30 سال می توان هم یک نگاه تاریخی به موضوع داشت و هم یک نگاه تحلیلی. در موضع تاریخی باید فجر را با دقت از نظر تاریخی مطالعه کرد اما از موضع تحلیلی باید گفت که چرا جشنواره فجر نسبتی با فجر انقلاب اسلامی ندارد؟ بلکه می تواند یک جشن دورهمی سینمایی کشور آن را تلقی کرد. به نظر من باید ریشه آن را از همان دوران اولیه جستجو کرد. هیاهویی که در ابتدای راه جشنواره فجر بود بی نسبت با جریانی که آن را از جهت اصلی خود دور نموده است، نیست.

یکی از اشتباهاتی که ازدوران اولیه جشنواره فجر و پایه ریزی و طراحی آن ایجاد شده بود و آقای کلهر مرتکب آن شده بود، این بود که مطالعه دقیق و ضمنی روی جشنواره های دنیا نداشتند. صرف اینکه اسامی جشنواره ها را شنیده باشند و مقداری درباره آنها اطلاعاتی داشته باشند کافی نیست. چیزی که بتواند اختلافات بومی جشنواره ها با جشنواره سرزمین ما را حل نماید به دست نیامد.

این رویه شتابزده باعث شد که جشنوراه فیلم فجر بدون داشتن پروتوکل و مانیفست اصلی با همه فراز و نشیب هایی که دارد به جشنواره ای تبدیل گردد که امروز بعد از گذشت نزدیک به 40 سال نتیجه آن را باید فاصله دریافت از انقلاب دانست. جشنواره ای که به نوعی رهاشدگی در موضوعات و مضامین مطرح شده در جشنوراه در آن مشهود است.

برای شرح بهتر حرف هایم باید شما را ارجاع بدهم به جشنواره های مهم دنیا مانند کن، برلین و تورنتو که در آن رویکرد و هد ف گذاری کلی دارند که حتی روینمودهای سالانه نیز برای خودشان معین می نمایند. حتی جشن اسکار که در حقیقت جشنواره پسینی به حساب می آید واجد همین موضوع است و رویکرد سالانه دارد. مثلاً سال جاری طغیان اجتماعی را داریم که در آثاری در اسکار دیده می گردد خصوصاً در فیلمی مانند جوکر؛ این موضوع برای هر سال است و در سال های قبل هم روینمودهای تعیینی وجود داشت.

اما در جشنواره فیلم فجر تنها رویکرد کلی وجود ندارد که حتی روینمودهای تعیین تر و سالانه نیز وجود ندارد و اتفاقاً چیدمان داوری و جوایز و سیاست های آن و برنامه ریزی اکران و نمایش هم یاریی به رشد و بالندگی سینمای ایران نمی کند.

یا مشکل مهم دیگری که وجود دارد این است که در جشنواره های مهم دنیا جایزه فیلمنامه به دو صورت اقتباسی و اصلی وجود دارد اما در جشنوراه ما به خاطر اینکه به هر دو به یک چشم نگاه می گردد، فیلمنامه اقتباسی مورد توجه قرار نگرفته است. البته این موضوع در جشنواره های خارجی برای یاری به فیلمنامه نویسانی که از ایده به فیلمنامه رسیدند جایزه ای در نظر دریافتد اما اغلب آثار اقتباسی است.

در هر حال باید دید که آیا جشنواره فجر بعد از این مدت توانسته در خدمت به فرهنگ کشور و ملت ما باشد یا خیر؟

اگر نتوانسته چرا و چگونه می توان به آن یاری کرد؟ من می گویم که ریشه این مسائل در ابتدای راه جشنوراه بوده است و آقای کلهر در شتابزدگی این جشنوراه قصور دارند. اینکه درباره اتفاقات امروز سینمای ایران خودشان را مقصر ندانند و بگویند که چیزی بر گردن ما نیست و مدیران بعدی باید جوابگو باشند این اشتباه است. چرا که زیرمتن فکری یک نفر نمی تواند رویه قانونی قابل اجرا باشد.

در گفت وگوهایی ایشان به این اشاره می نمایند که عمده این مسائل بعد از دوره ایشان و در دوره آقای بهشتی و انوار است. نظر شما در این باره چیست؟

اینکه بگوییم این رویه از بعد من آغاز شد حرف درستی نیست. زیرا اصلاً پایه ریزی درستی انجام نشده است. ایشان هم باید این را بپذیرند که چیزی که در ابتدای امر انجام دادند چیزی نبود که متلازم با مقتضیات هنر ایران زمین باشد. به نظرم شاید بتوان آن را مانند تعبیر خشت اول که آن را کج گذاشته اند دانست.

البته ضمن اینکه در آن سال های اول انقلاب واقعاً تشکیل چنین سازوکار و جشنواره کمی سخت است را نباید فراموش کنیم. یکی از برنامه های آقای کلهر در جشنواره فجر صدور حرف انقلاب و تعامل با دنیا بوده است برای همین وجهه بین المللی فجر بسیار برایشان اهمیت داشته است.

ما باید برای مدعیاتمان لوازم و روریات را هم فراهم کنیم. برای بین المللی کردن جشنواره و رساندن پیغام انقلاب به دنیا باید نظامنامه مشترک بین سینمای ایران و دنیا نوشته شده باشد که این موضوع بعد از 40 سال هنوز وجود ندارد. البته نمی توان ایشان را در این زمینه مقصر دانست و این موضوع باید در سال های بعد پیگیری می شد. این در حالی است که چنین نظامنامه ای در دیگر کشورهای دنیا سوم هم وجود دارد. مانند ترکیه، مصر، کره و... اما ما نداریم با همه احترامی که برای ایشان قائلم اما این برنامه به صورت یک آئین نامه جدی و رسمی که برای آینده هم بماند انجام نشد.

برای همین باید گفت آنچه که در واقع اتفاق افتاده است متفاوت با احتیاجهای انقلاب اسلامی و جامعه در بستر زمان بوده است. بهترین مستندی که می توان درباره فضای جشنواره فجر در سال های ابتدایی انقلاب در نظر گرفت یادداشت های مرحوم شهید آوینی با عنوان یادداشت های یک تماشاچی حرفه ای است. هرچند که به طور مستقیم به فیلم ها پرداخته است اما زیر متن تمام آنها یک نگرش کلی از جشنواره رسید که به انحراف آن اشاره شده است.

دوره آقای بهشتی و انوار را در بسترسازی سینمایی که مرتبط با احتیاجهای مردم و جامعه و در راستای انقلاب اسلامی باشد توانسته است یاری رسان و آینده ساز باشد.

در ادامه جهت آقایان انوار و بهشتی در یک دوگانه ای مانده بودند که مجبور شدند راه سومی را پیش بگیرند.

آن دوران دوران شکل گیری سه جریان در سینمای ایران است: جریان اول جریان سینمای بدنه ایران است که تا قبل از انقلاب اسلامی مشغول ساخت فیلمفارسی است و بعد از انقلاب اسلامی دیگر جایی با آن فضا و محتوای خاص خود ندارد و برای همین توبه می نمایند و می گردد کارگردانی که تا قبل از انقلاب شب نشینی در جهنم را ساخته است و بعد از انقلاب عقاب ها را می سازد. جریان توبه کره که 90 درصد سینما را تشکیل می دهد. جریان دیگر جریانی است که آن را باید جریان بچه های انقلاب دانست که عموماً از جنگ برگشته بودند و در حوزه هنری پا دریافتد مانند فرج الله سلحشور، ابراهیم حاتمی کیا، مجید مجیدی و خود شهید آوینی به عنوان جلودار این جریان. جریانی بالنده و تازه نفس.

جریان دیگر هم جریان روشنفکری بود که قبل از انقلاب تحت حمایت دربار و فرح در کانون پرورشی بچه ها که مقلد سینمای روشنفکری اروپا بود و بعضاً در اروپا هم تحصیل نموده بودند. نگرش بهشتی و انوار از طرفی با جریان بچه های حزب اللهی نیز ارتباط مناسب نداشتند و بنابراین تنها جریان مطلوب آنان فضای روشنفکری است. این می گردد که سینمای جوان در تمام کشور غایتش این می گردد که ساختن این خانه سیاه است فروغ فرخزاد را در دستور کار قرار می دهد و دیدن فیلم های پاراجانف و به به و چه چه کردن فیلم های برگمان.

سینمای روشنفکری چون که در جشنواره های خارجی دنیا می تواند برود و شرکت کند بسیار گزینه مطلوبی برای آنان بود و بنابراین کلکلسیونی از جشنواره های هنری وسینمای دنیا ردیف شدند تا توسط این گونه سینمایی فتح گردد.

سوال مهمی که برای من ایجاد شده این است که عموماً سال های دهه 60 را از بهترین سال های سینمایی می دانند که در آن فیلم های متعدد انقلابی و جنگی ساخته و اکران می شده است؛ یا در فجرهای آن سال به بعضی از فیلم های دفاع مقدس و انقلاب جایزه بهترین فیلم را دادند؛ این نکته با مطلبی که گفتید در تعارض است.

دلیل اینکه بهشتی و انوار در مقابل فیلم های دفاع مقدس، قهرمانی و فیلم هایی که با فضای روشنفکری بیگانه است مقاومت نکردند و سینمای کشور ما در آن سال ها از این سبکِ سینما در سالن های خود فراوان می بیند این است که سینمای کشور به طور کامل تحت سیطره نفوذ و مدیریت آنان نیست. بچه مسلمانان سینما دارند کار خودشان را با قدرت انجام می دهند، جریان کلی سینمای کشور به سمت دیگر می رود و جریان آنان به سوی دیگری. جریان جوانی که دارد حرف های تازه و جدی خود را در قالب سینمای دفاع مقدس و اجتماعی و حتی کمدی می زند که اتفاقاً در نوع خود بسیار بامزه و جذاب است. یا مثلاً فیلمی که بهمنی در حوزه سینمای اکشن ساخت چیزی کم از فیلم خاچیکیان نداشت و حتی شانه به شانه آن هم می زد.

اینکه در جشنواره های آن سال ها فیلم هایی مانند پرواز در شب یا مهاجر جایزه می گیرد برای این است که آنقدر قدرت داشت که همین الان هم اگر در فجر شرکت کند باز جایزه می گیرد. فیلم پرواز در شب به مراتب جلوتر از ابوغریب است که این همه ادعای تکنیک دارد. فیلمی که خوب باشد را نمی توان کنار گذاشت.

بنابراین چیزی که داریم درباره آن صحبت می کنیم در حقیقت در سپهر مدیریتی آنان رخ نداده است و در مقابل آن است البته به این نکته توجه کنیم که الان از این مطالب برای بالا بردن دوران مدیریتی خود استفاده می نمایند و می گویند که در دوران ما سینمای دفاع مقدس پا گرفت و حتی می گویند که آوینی محصول من است در حالی که اینگونه نیست صرف اینکه عده ای از بچه های جنگ و انقلاب اسلامی به سمت سینما رفتند به معنای محصول آنان نیست.

مانند اینکه جریانی که در شعر انقلاب رخ داد مانند قیصر و سلمان هراتی را منتسب به فضای مدیریتی فرهنگی کشور در آن دوران بدانیم.

آن اشتباهی که در ابتدای صحبتم به آن اشاره کردم در ادوار مدیریتی بعدی جشنوراه فیلم فجر هربار شکافته تر و عمیق تر شد و نسبتش با فجر انقلاب اسلامی بیگانه تر شد و برای همین بود که جریانی وارد شد تا با برگزاری جشنواره های انقلابی مانند عمار و سینما انقلاب بتواند این احتیاج را رفع کند.

تعبیری با عنوان سینمای گلخانه ای در دوران ایشان مطرح است. این اصطلاح به چه معنا است؟

سینمای گلخانه ای سینمای لوبادجتی (کم بودجه) بود که در حقیقت واکنشی نسبت به گیشه بود. فیلم های روشنفکری که در لوکیشن های محدود کار می شد مخاطب عام نداشت و باتوجه به اینکه قبل از انقلاب فیلم فارسی خوراک تماشاگر بود با داستان قهرمانی و مخاطب پسند خود دیگر آن حس را در سینما نمی دید و فضا کلاً ضد قصه و ضد قهرمان بود. برای همین سینما در فراوری به سمت کم هزینه شدن رفت که بتواند فیلم های درام داستانی بسازد و برای آن هم غالباً یک فیگوری می دریافتد. البته به نظر من لاجرم در آن افتادند نه اینکه عمدی در آن داشته باشند.

در کل می خواهم بگویم که جریانی وجود دارد که در آن، همه به تعبیری باید بخشی از این مشکل را به گردن بگیرند و هیچ کس حتی تا این اواخر مانند آقای شمقدری هم نمی تواند بگوید که هیچ ربطی به من ندارد و همه چیز گردن دیگران است.

همه افرادی که در این مدیریت بودند ضمن کارهای خوبی که کردند در این انحراف معیار نیز نقش داشتند حالا بعضی کمتر و بعضی بیشتر. اما انحراف از همان آغاز جهت آغاز شد و هرچه جلوتر رفت با گره خوردن به اختلافات سیاسی و سیاست فاصله اش با فجر انقلاب بیشتر شد، در حدی که زمانی دبیر جشنواره فیلمی را از مسابقه بیرون می گذارد با فشارهای سیاسی وارد جشنوراه می گردد و تبدیل به حوزه زورآزمایی سیاست هم می گردد. نه تنها در خدمت مردم و جامعه است بلکه در خدمت سیاست قرار گرفته است. رویکرد فجر نسبت به مردم بسیار ناچیز و قلیل است.

آقای بهشتی اخیراً در مصاحبه ای گفتند که شعار استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی در هیج کجای ایران به اندازه سینما محقق نشده است. نظر شما چیست؟

اجازه بدید که درباره این جمله حرف نزنم. این دوستان بیشتر نسبت می گیرند با عناصری که بعد از انقلاب اسلامی اتفاق افتاده و بوجود آمده است و همینطور درباره توفیقات دنیای که داشته است و رعایت بعضی از حدود وقیودی که نظام برای آنان اجبار نموده است. پوزیشنی را در سینمای بعد انقلاب اسلامی خلق کردیم که در خدمت مردم و انقلاب نبوده است و همه این موارد را به معنای استقرار استقلال و آزادی در سینما می گیرند!

واقعیت این است که همین الان هم سینمای ما از نظر گیشه بسیار فقیرتر نسبت به سینمای دنیا است. ما اکران بین المللی را هنوز به معنای درست کلمه تجربه ننموده ایم. سینمای دنیا مانند کره، چین، هند، اروپا و آمریکا تجربه اکران دنیای را داشته اند ولی ما فقط روی جشنوراه های خارجی؛ حتی تا حد اکران در بعضی از جشنواره های کوچک محلی نیز وارد می شویم و آن را با افتخار در حوزه بین المللی خودمان ثبت و رسانه ای می کنیم که هیچ ربطی به مخاطب عام ندارد خیلی از فیلم های بزرگ دنیا در جشنوراه اصلا شرکت نمی نمایند که ما انقدر اصرار بر آن داریم زیرا مسأله آنان شرکت در جشنوراه نیست بلکه تماشای مخاطب است.

عبارت مهمی وجود دارد که درسینما پول و بلیط نیست که رد و بدل می گردد بلکه فرهنگ است که تبادل می گردد.

انقلاب اسلامی که متعلق به آحاد ملت ایران است نمی تواند با دو درصدی که مخاطب سینمای ایران باشد تعریف گردد. این گزاره ای که ایشان می گوید به نظرم دچار لنگی هم در داده و هم در تحلیل است.

مجله تار و سه تار: مجله تار و سه تار، محفلی از هنر و ساز ایرانی بسازیم.

سفر به کیش: سفر به کیش، جاذبه های دیدنی ایران را با ما دنبال کنید.