مقصر اصلی آلودگی هوا کجاست؟ - مجله آزمون اول

در روزهای اخیر کم کم آشکار شده است که ظاهرا اصلی ترین عامل بحران اخیر تهران مصرف سوخت مایع در نیروگاه ها و از جمله نیروگاه ری است که البته این فقط اصلی ترین است و دیگر سوخت ها نیز نقش دارند. ما در حال حاضر کمبود ظرفیت تولید گاز طبیعی نداریم؛ پس چرا به نیروگاه ها که اکثرا گازی شده اند، سوخت مایع یعنی نفت کوره بسیار آلوده کننده تحویل داده می شود؟ توضیح این است که در تمام میادین گاز طبیعی و از جمله میدان گازی پارس جنوبی که بیشترین گاز کشور را تولید می کند و در کنار تولید گاز، میعانات گازی تولید می شود، گفته می شود از آنجا که ظاهرا به دلیل تحریم ها امکان صادرات میعانات گازی وجود ندارد، مجبور شده اند که تولید را پایین بیاورند که میعانات کمتری تولید شود و طبعا گاز هم کمتر تولید می شود. شاید این مشکل ناشی از تحریم و اجتناب ناپذیر به نظر آید و بتوان آن را نیز به گردن آمریکای دنیا خوار و دونالد ترامپ انداخت؛ اما چنانچه خواهد آمد، این گونه نیست.

به تازگی در چند مصاحبه و یادداشت دو مطلب با عناوین فقط بلدند قیمت ها را افزایش دهند و اثبات ادعای نابلدی راجع به راهکارهای غیرقیمتی بهینه سازی مصرف انرژی و قوانین مربوط به آن که اجرا نشده است، توضیح داده ام و خواننده را به آنها ارجاع می دهم؛ اما در اینجا می خواهم مصادیق قصور و تقصیر صنعت نفت را بیان کنم.

در سال 1392 با روی کار آمدن دولت موسوم به تدبیر و امید، من و بسیاری از دوستان همکار بازنشسته در صنعت نفت که سال ها در انجمن اقتصاد انرژی روی اصول و راهکارهای بهره وری انرژی کار و مطالعه کرده بودیم، بسیار امیدوار شدیم که شاید گوش شنوایی پیدا شده باشد و شاید خلق و خوی مدعیان ژنرالی کمترین تغییری کرده باشد؛ بنابراین از هر تلاشی برای پیگیری این مسئله فروگذار نکردیم.

اگر خواننده محترم یک جست وجوی اینترنتی کند، هنوز می توان شعارهای تعویض 20 میلیون بخاری گازی را در اظهارات وزیر نفت پیدا کرد؛ اما چه شد؟

متوسط راندمان یا بازدهی حرارتی بخاری های گازی موجود در کشور حداکثر 40 درصد است؛ یعنی 60 درصد انرژی گاز مصرفی در این بخاری ها تلف می شود. هم اینک در دنیا بخاری های گازی ای وجود دارد که راندمان بیش از 50 درصد دارند. حتی اگر این بخاری ها به طور مجانی با بخاری های موجود جایگزین می شد، از محل صرفه جویی حاصله در گاز، پول این بخاری ها حداکثر یکی، دو ساله به کشور باز می گشت؛ به ویژه در آن زمان که کمبود داشتیم و از ترکمنستان گاز وارد می کردیم. در این زمینه در سال 93 با شرکت سرمایه گذاری تأمین اجتماعی (شستا) وارد گفت وگو شدیم و شستا حاضر بود که به عنوان سرمایه گذار وارد شود و در مدت چند سال این بخاری ها را تعویض کند.

..چندین جلسه برگزار شد، مشاور بسیار خوبی از سوی شستا استخدام شد و مطالعات خوبی انجام داد و همه جزئیات دیده شد و حتی نحوه انتقال تکنولوژی تولید بخاری های کارآمد در کشور بررسی شد. بخاری کالایی هم نبود که مورد حساسیت و تحت تحریم باشد. تنها نکته کلیدی قضیه این بود که اگر شستا یا هر سرمایه گذار دیگری این کار را انجام دهد، وزارت نفت تضمین دهد که دو تا سه سال یعنی تا زمان بازگشت سرمایه و سود عادله گاز صرفه جویی شده را به قیمتی که گاز را از ترکمنستان وارد می کرد، از این سرمایه گذار بخرد. می شد و می شود محاسبه کرد که اگر 20 میلیون بخاری 50 درصد گاز کمتری برای تولید همان میزان حرارت مصرف کنند، در هر زمستان چقدر گاز صرفه جویی می شود. قوانین و مقررات موجود هم اجازه اعطای چنین تضمینی و عقد چنین قراردادهایی را به وزارت نفت می داد؛ اما متأسفانه پیگیری های شستا نشان داد که در وزارت نفت گوش شنوایی در این زمینه وجود ندارد و مسئله رها شد و خود وزارت نفت هم کاری نکرد و امروز دیگر چیزی راجع به این موضوع شنیده نمی شود. حالا تصور کنید اگر در مدت پنج، شش سال گذشته این بخاری ها تعویض شده بودند، چقدر کاهش آلاینده در خود بخاری های گازی داشتیم و گاز هم برای نیروگاه ها کم نمی آوردیم.

مورد دیگری که دنبال کردیم، تشویق یکی از شرکت های بزرگ مهندسی و ساخت، به سرمایه گذاری برای بهینه سازی موتورخانه ها و شوفاژخانه ها بود و برنامه این بود که در این شرکت طراحی شود که از طریق آموزش دادن به سرویس کاران مجرب موجود و سازماندهی آنها سرمایه گذاری روی هوشمند کردن شوفاژخانه ها را سامان دهد که 25 تا 30 درصد راندمان را افزایش می داد و این طرح هم از محل صرفه جویی گاز به قیمت خریداری از ترکمنستان اقتصادی می شد. مدیران شرکت یادشده هم بعد از استمزاجی فهمیدند که درک و عزمی برای چنین کارهایی در وزارت نفت وجود ندارد. بد نیست اینجا ماجرای دیگری را هم نقل کنم؛ حدود 17 سال پیش، در حدود سال های 1379 تا 1381، مدیرعامل وقت شرکت مپنا من و چند نفر از دوستان را به مشاوره دعوت کرد؛ در آن زمان شرکت مپنا هنوز دولتی و وابسته به وزارت نیرو بود و سوخت مصرفی عمده نیروگاه های کشور نیز نفت کوره بود. مدیرعامل وقت بعد از ادای توضیحاتی درباره موفقیت نسبی آن شرکت در فعالیت هایش، دنبال توسعه و متنوع سازی فعالیت مپنا بود؛ به او پیشنهاد کردیم وارد فعالیت بهره وری انرژی شود.

یکی، دو جلسه طول کشید که منطق را ه حل های قیمتی و سرمایه گذاری های بهره وری انرژی را که از محل بازیافت انرژی بازگشت سرمایه می شود، متوجه شد. یادم هست که بنده بیشتر مثال مرغداری و صنعت آجر و صنعت سیمان را می زدم؛ اما وقتی او متوجه موضوع شد، گفت که من اگر وارد این فعالیت شوم چرا سراغ مرغداری و... بروم و توضیح داد که در نیروگاه هایی که خود ما حضور داریم و مدیریت و راهبری می کنیم، پتانسیل 10 تا 15 درصد ارتقای بهره وری انرژی وجود دارد؛ اما بسیار جالب بود که بعد از مکثی طولانی، اظهار کرد اما من چنین سرمایه گذاری (برای ارتقای بازدهی نیروگاهی) را نمی کنم. وقتی چرایش را پرسیدیم، گفت: مگر شما نمی گویید سرمایه گذاری من باید از طریق بازیافت سوخت بازگشت داده شود؛ یعنی وزارت نفت به من تضمین بدهد مثلا تا چند سال و تا زمان بازگشت سرمایه، همان سهمیه نفت کوره را با مجوز صادرات میزان صرفه جویی شده بدهد و اما مطمئنا چنین تضمین معتبری قابل حصول نخواهد بود و سرمایه شرکت مپنا از بین خواهد رفت. شاهد او هم این بود که بر اساس دستورالعمل برنامه سوم، بسیاری از چاه های کشاورزی را که موتور دیزلی داشتند، برقی کردیم که طبق قانون باید وزارت نفت پولش را پرداخت می کرد (با توجه به صرفه جویی گازوئیل) اما پرداخت نکرد.

امروز نتیجه این است که بر مبنای آمارهای منتشرشده خود وزارت نیرو، متوسط بازدهی نیروگاهی کشور 34 تا حداکثر 35 درصد است؛ یعنی از صد درصد انرژی اولیه هیدورکربنی که به نیروگاه ها می رود، فقط 35 درصد آن تبدیل به برق و بقیه تلف می شود؛ درصورتی که در دنیا امروز به دنبال راندمان تبدیل بالای 70 درصد هستند.

اینها مواردی بود که بشخصه درگیر آن بودم و اگر مرجعی به این مسائل رسیدگی کند، می توانم تمام شاهدان را معرفی کنم که ذکر نام آنها در اینجا ممکن است مورد رضایت آنها نباشد. موارد بسیار بیشتری را کسانی می توانند مطرح کنند که سال ها در تلاش برای این گونه فعالیت ها بوده اند و نتیجه نگرفته اند.

ژنرال ها بعد از برجام نزدیک دو سال وقت کشور و صنعت نفت و خودشان را تلف کردند که فرمول قراردادی جذابی را برای شرکت های بزرگ نفتی طراحی کنند تا آنها بیایند و نفت و گاز بیشتری تولید کنند تا ذخایر نسل های آینده هم تلف شود؛ فرمولی که تا هوا شدن برجام کسی از آن سر درنیاورد و شاید هوا شدن برجام و برگشت تحریم ها از این جهت نیز یک موهبت برای آقایان بود. درحالی که ثابت شده است که هزینه آزاد کردن یک واحد انرژی از طریق بهینه سازی و بهره وری انرژی کمتر از هزینه تولید یک واحد جدید انرژی است، تقریبا هیچ تلاش چشمگیری در وزارت نفت در این رابطه صورت نگرفت؛ در حالی که هر واحد صرفه جویی انرژی آثار مثبت زیست محیطی و هر واحد تولید انرژی فسیلی جدید، آثار منفی زیست محیطی نیز دارد.

گویا ژنرال ها فقط می توانند فیل هوا کنند و فیل هواکردن صرفا با آوردن توتال، شل، بی پی و امثال آنها امکان پذیر است و این کارهای پیش پا افتاده، حتی اگر در جهت اشتغال و سلامت نسل فعلی و حفظ ذخایر نسل آینده باشد، در شأن آنها نیست.

بارها درباره مشعل های بی شماری که در خود صنعت نفت بر اثر سوء مدیریت، روزانه ده ها بلکه صدها هزار دلار را می سوزاند و آسمان و زمین را آلوده می کند، نوشته ام که لازم به تکرار نیست. مسئله کیفیت فراورده ها و تفاوت آنها با استانداردهای دنیای نیز بحث دیگری است.

نکته دیگری که لازم است به آن اشاره کنم، این است که صرف نظر از مسائل یادشده، حتی اگر پیش بینی و برنامه کوتاه مدتی در نفت وجود داشت و مشکل عدم امکان صدور میعانات در زمستان پیش بینی می شد، باز هم شاید می شد خیلی تمهیدات اندیشید؛ مثلا شاید می شد با کاهش تولید نفت در بعضی از میادین نفتی و مخلوط کردن میعانات با نفت خام های سنگین، خوراک پالایشگاه های داخلی را تأمین کرد که تولید میعانات کاهش نیابد و بسیاری از کارهای دیگر؛ اما متأسفانه تحت مدیریت ژنرال ها اینک صنعت نفت به یک سرزمین سوخته بدل شده است که کار درستی از آن درنمی آید و معلوم نیست دیگر کسی بتواند آن را نجات دهد. بازهم از سر درد این مطالب را می نویسم، گرچه امید چندانی به اصلاح ندارم.