10 سال غفلت از معرکه ها

به گزارش مجله آزمون اول، یوجینو باربا، کارگردان و تئوریسین صاحب نام تئاتر جهان سال 1395 وقتی به ایران آمد، در آخرین ساعات حضورش شاهد مجلس تعزیه در سالن انتظار تئاتر شهر بود و چنان از این گونه نمایش حیرت زده شد که گفت چرا آن را به جهان معرفی نمی کنید؟ این نمایش همه چیز دارد و همین که از جدال خیر و شر حرف می زند بسیار مهم است. نکته تأسف برانگیز این است که حتی وقتی وی چنین پیشنهادی را نیز مطرح می نماید ما هیچ اقدامی نکردیم. (1)

یک دهه از ثبت دنیای تعذیه در یونسکو می گذرد اما تنها زمان برون گرایی این نمایش، روزهایی اندک از ماه محرم به وقت عزاداری برای امام حسین (ع) است. این به محاق بردن فقط خاص تعزیه نبوده، پرده خوانی و نقالی، سیاه بازی و جلوه هایی دیگر از هنر نمایش، چنین سرنوشت غم انگیزی داشته اند که گاه تا مرز محوشدگی رفته اند.

حقیقت آن است فرهیختگانی از سراسر دنیا که حتی با عنوان گردشگر به ایران می آیند، در پی فرصتی برای آشنایی با گوشه ای از سنت ها و آیین های ایران به هر شکل هستند، درحالی که چنته ما خالی است.

هم اینک جز یک خانه موزه خیمه شب بازی در تهران و قهوه خانه هایی که گاه به پرده های نقالی ساکتی مزین شده اند و جشنواره نمایش های آیینی و سنتی که هر دو سال یک بار در تهران برپا می گردد، هیچ کجای دیگری برای مواجهه با این بخش از فرهنگ، تاریخ و هویت ایران وجود ندارد.

محمدحسین ایمانی خوشخو، رییس کمیسیون هنر و معماری شورای عالی انقلاب فرهنگی که در فاصله سال های 1382 تا 88 معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بوده و عضو انجمن علمی گردشگری ایران است و درباره تئاتر و گردشگری روایدادمحور مقالاتی متعدد داشته است، در گفت وگو با خبرنگاران به این چالش می پردازد و درباره این که جشنواره هایی با محتوایی از شبیه خوانی، معرکه ها، آیین ها و بازی های سنتی، نمایش های عروسکی سنتی، نقالی و روایت های ملی چقدر توان متبدیل به رویداد جذاب گردشگری را دارند، به ظرفیت ها و خلاءهای موجود اشاره می نماید و می گوید: امروزه در بین گونه های مختلف گردشگری، یک گونه به نام گردشگری رویداد وجود دارد که هدف اصلی آن، رونق گردشگری و استفاده گردشگر از جنبه هایی فراتر از سرگرمی و تاریخ یک کشور است. این اثر متقابل، گردشگری رویدادمحور را در سطحی فراگیر و بین المللی مطرح نموده است و کشورها با توجه به سبقه خود در موضوعاتی از قبل ورزش، آیین های مذهبی و سنتی، هنر، تاریخ و ادبیات رویدادهای متناسبی را برگزار می نمایند که سبب رونق گردشگری بین المللی می گردد.

این استاد دانشگاه بیان می نماید: متاسفانه در ایران کمتر به این جنبه ها توجه شده است. شاید جاذبه های مهمی مثل میراث ملموس فرهنگی، جذابیت هایی متاثر از آب و هوا و یا مکان های دینی آنقدر بزرگ شده که شعاع گسترده آن ها باعث می گردد از رویدادهای دیگر غافل شویم. درحالی که بسیاری از رویدادهای موجود در ایران این قدرت را دارند که به عنوان جاذبه گردشگری روی آن ها حساب کنیم.

وی اظهار می نماید: همه آیین هایی که ما فکر می کنیم قدیمی شده است و یا به شکل محدود فقط ایرانی ها می توانند از آن استفاده نمایند برای گردشگران خارجی که طالب دیدن رویدادهای جدیدی هستند، یک جاذبه به شمار می آید.

ایمانی خوشخو می گوید: به استناد تحقیقی که انجام دادم دریافتم بسیاری از آیین ها در حوزه محرم برای گردشگران به مراتب جذاب تر از رویدادهای سایر کشورها است، ولی ما از این قضیه غافلیم و یکسری موانع برای خود درست می کنیم که در نتیجه آن، دیگران نمی توانند از این جذابیت ها بهره ای ببرند.

وی اضافه می نماید: هرچند اخیرا شهر یزد از ظرفیت رویداد محرم در گردشگری استفاده نموده و برای مشاهده گردشگران خارجی از آیین های عاشورایی، مکان هایی را هماهنگ نموده است که شاید روزی این نگاه رونق داده گردد و به شهرهای دیگری که این آیین ها با هنر و فرهنگ آن ها عجیبن شده است، تسری یابد.

او با اشاره به ظرفیت جشنواره نمایش های آیینی و سنتی که هیچ پیوندی با گردشگری ندارد اما در هفته گذشته بخش هایی از فضاهای عمومی شهر را آنچنان درگیر کرد که نظر رهگذر عادی را هم جلب کرد، اظهار می نماید: رویدادهای هنری فراوان داریم که سرمایه های بی نظیر برای گردشگری هستند، جشنواره نمایش های آیینی و سنتی، یک مثال های خوب است. این جشنواره چندسالی است در کشور برگزار می گردد. در دوره ای که در وزارت فرهنگ و ارشاد حضور داشتم از این رویداد بسیار حمایت کردم، چون گونه هایی از نمایش های سنتی درحال محو شدن بود و نسل جوان هیچ شناختی نداشت. این جشنواره سال های سال به سختی اجرا شده است. با وجود چنین مصائبی برای حفظ این هنرهای نمایشی و سنتی اگر خود را به جای یک گردشگر خارجی بگذاریم می بینیم چقدر این هنرهای نمایشی جذاب هستند. شخصا تجربه درک این شرایط را در یکی از جشنواره های بین المللی داشتم و شاهد استقبال تماشگران از یک نمایش سنتی ایرانی بودم، با این که ارتباط کلامی بین تماشاگر و بازیگر آن برقرار نمی شد اما آن نمایش برای خارجی ها جذاب بود و با جدیت و علاقه مندانه سعی می کردند با صحنه ارتباط برقرار نمایند.

وی اضافه می نماید: به هر حال زمانی پیش می آید که مسائل اقتصادی از اجراها و حضور گروه های بین المللی مانع می گردد، ولی این راه ارتباطی را به نحوی می توان حفظ کرد. برای مثال نمایش هایی که در داخل اجرا می شوند را به محافل خارجی ببریم و یا تماشگران خارجی را وارد این حوزه کنیم. البته این اقدامات هماهنگی های بین سازمانی احتیاج دارد که ما نوعا در این حوزه ضعیف هستیم. فکر می کنیم اگر بخواهیم تماشگر خارجی جذب کنیم از صفر تا صد آن را وازرت فرهنگ و ارشاد باید انجام دهد، درصورتی که همه نهادها باید درگیر شوند. دیگر آن زمانی که خود را بی احتیاج از گردشگری می دانستیم گذشته است. امروزه به هر شکل می توان گردشگر جذب کرد. فقط همت جمعی احتیاج است که برنامه ریزی کند و به رویدادها از جمله هنری رونق بیشتری ببخشد و این گونه گردشگری را در ایران گسترش دهد.

این استاد دانشگاه درباره ضرورت اختصاص مکان هایی ویژه برای برگزاری مدام این نمایش های سنتی و آیینی در گردشگری، با نگاهی به تجربه های دنیای می گوید: در کنار گردشگری رویدادمحور، گونه دیگری وجود دارد که مرتبط با این بحث است؛ گردشگری هنری به این معنی که نمایش های خاص در مکان های خاص به شکل مستمر اجرا شوند، در آن صورت است که به یکی از جاذبه های گردشگری تبدیل خواهند شد و همواره در پکیج تور تعریف می شوند. مثل نمایش هایی که به مدت 10 سال روی صحنه هستند و هرگز جنبه تکراری برای گردشگر پیدا نمی نمایند. این همان بُعد از گردشگری است که در آن خیلی ضعیفیم و به عبارتی اصلا گردشگری هنری نداریم.

وی اضافه می نماید: زمان که می خواستیم تئاتر نصر را به موزه نمایش تبدیل کنیم، به این جنبه توجه نموده بودیم، قرار بود بخشی از سالن آن به اجرای نمایش های سنتی اختصاص داده گردد که متاسفانه این اتفاق رخ نداد.

او ادامه می دهد: اختصاص مکانی ثابت برای اجرای تعزیه، خیمه شب بازی و پرده خوانی یعنی ایجاد موزه برای نمایش های سنتی که برای گردشگران خارجی بسیار جذاب خواهد بود. با این ایده گردشگری هنری را توسعه داده ایم و احتیاجی را در گردشگران به وجود آورده ایم که برای آن پاسخی روشن وجود دارد؛ مکان هایی ثابت که در زمان و مکان تعیین، گوشه ای از هنرهای سنتی و آیین های این کشور را در دسترس قرار می دهد.

ایمانی خوشخو بیان می نماید: در حقیقت گردشگری رویداد و گردشگری هنری که برای گردشگر جذابیت بالایی دارد، ظرفیتی مغفول در کشور است که شاید علت اصلی آن جاذبه های دیگری باشد که تحت تاثیر آن ها فکر می کنیم غیر از این ها چیزی برای عرضه به گردشگران خارجی نداریم.

(1) داوود فتحعلی بیگی، پژوهشگر و محقق تئاتر آیینی و سنتی ایران