حماسه های پس از شاهنامه کُپی و یا تکرار شاهنامه نیستند - مجله آزمون اول

کتاب تأثیر شاهنامه بر دیگر حماسه های ملی نوشته علیرضا قیامتی، استاد زبان و ادبیات فارسی و عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان مشهد، ضمن معرفی هریک از منظومه های ملی پس از شاهنامه، مقدار و نوع تأثیرپذیری این حماسه ها از شاهنامه را واکاوی نموده است و به این نتیجه رسیده که حماسه های ملی، علی رغم تأثیرپذیری های انکارناپذیر از شاهنامه، به هیچ روی سراسر تکرار داستان ها و بازآفرینی اسطوره های شاهنامه به تعداد نمی آیند؛ بلکه، زوایای ارزشمندی را که از دیده حکیم طوس پنهان مانده یا به گزینی شده یا مجال سرودن آن فراهم نیامده را هم به تصویر در آورده اند.

این کتاب شامل یک مقدمه و پیش گفتار و پس از آن، پنج فصل اصلی است. در قسمت مقدمه و پیش گفتار به وجود تاثیرپذیری، اشتراک و افتراق بین حماسه ها پرداخته شده است. پس از آن و در نخستین بخش کتاب، موضوع گنجینه اخلاق مطرح شده است. در بخش دوم، دکتر قیامتی سیمای بانوان در حماسه را ترسیم نموده و به معرفی بانوگشسب و زربانو به اسم دختران دلیر رستم پرداخته است. در ذیل همین بخش از کتاب، کتاب بانوگشسب نامه به اسم تنها حماسه ایرانی که یک زن قهرمان آن است، به مخاطب معرفی می گردد. بخش سوم کتاب تاثیر شاهنامه بر دیگر حماسه های ملی به سوگند در ادب فارسی اختصاص دارد. قیامتی در بخش چهارم کتاب خود در رابطه با سوگواری در متون حماسی، نکاتی که در شاهنامه ذکر نشده است را بیان می نماید و در بخش آخر کتاب هم به کهن الگوهای حماسی می پردازند.

دکتر علیرضا قیامتی، شاهنامه پژوه و استاد دانشگاه در جدیدترین اثر خود به سراغ متون حماسی رفته که کمتر به آن ها پرداخته شده است و به خاطر نام بلند و پرآوازه شاهنامه، کمتر کسی از این آثار یاد نموده است.

به مناسبت انتشار این کتاب، به گفت وگو با دکتر علیرضا قیامتی نشستیم تا از علل مغفول ماندن سایر آثار حماسی و پهلوانی و سرآمدی شاهنامه آگاه شویم. آنچه در ادامه می خوانید توضیح این گفت وگو است.

به نظر شما مهم ترین علل کم توجهی و یا حتی بی توجهی به حماسه های ملی بجز شاهنامه چیست؟

عظیم ترین دلیل کم اقبالی نسبت به کتب دیگر، عظیمی شاهنامه است. شاهنامه در زمان خود دهان به دهان بین مردم روایت می شد و نقل تمام مجالس و محافل بود. شاهنامه در میان مردم رواج داشت و کسی نمی توانست این کتاب را از مردم جدا کند.

در این مورد سوال اساسی این است که آیا وجود یک اثر عظیم و شاخص کافی است؟ وجود آثار درخشان متعدد و منظومه های عظیم عرفانی و غنایی این مسئله را رد می نماید. هر اثر نکات منحصر به فرد خود را دارد و شاید بسیاری از کتب حماسی رگه هایی از شاهنامه را در خود داشته باشند؛ اما، این درست نیست که تمام آثار پس از شاهنامه را تقلیدی از شاهنامه و بدون هویت مستقل بدانیم.

دلایل دیگری هم برای عدم استقبال شایسته از کتب دیگر وجود داشت. به طور مثال پس از شاهنامه، کم توجهی به فرهنگ ایرانی و احساسات ملی توسعه یافت؛ بعلاوه شاهنامه ستیزی و ایران ستیزی شروع شد و حتی شعرای دربار غزنویان در مذمت شاهنامه شعر می سرودند.

دلیل دیگری که می توان برای این مسئله برشمرد این است که ما بسیاری از اسناد را نمی شناسیم. به طور مثال حدود پانزده هزار نسخه ناشناخته خطی به زبان فارسی در هند وجود دارد که به دلایلی همانند بی توجهی ما به نسخ خطی خارج از ایران و سختگیری طرف هندی، تا به حال در دسترس نبوده است؛ البته، در حال حاضر همکاری خوبی با وزارت خارجه اجرا شده است و می توان به ادامه این همکاری امیدوار بود.

و آخرین دلیل مغفول ماندن سایر کتب حماسی را می توان تمرکز بیش از حد بر روی اطلاعات تاریخی یک اثر دانست. هرچند نباید از شناخت صاحب یا صاحبان یک اثر غافل شد؛ اما، نمی توان تنها به دلیل شک در نسبت دادن یک اثر به یک شاعر یا نویسنده، آن را کنار گذاشت. در حال حاضر نام بسیاری از شعرا برای ما معین نیست و به طور مثال نمی دانیم سام نامه را دقیقا چه کسی سروده است؛ اما، می توان تنها به خاطر این شک از کل این اثر چشم پوشی کرد و آن را کنار گذاشت؟

دلیل محبوبیت شاهنامه بین مردم آن موقع چه بود و چرا سایر آثار حماسی در محبوبیت بین مردم، نتوانستند به صندلی شاهنامه برسند؟

شاهنامه زندگی انسان و به ویژه زندگی ایرانی را در ابعاد دنیا شمول خود بیان نموده است. این کتاب در زمان خود برای مردم افسانه نبوده و بسیار باور پذیر بوده است. مردم شاهنامه را روایت زندگی و زمانه خود می دانستند و از مطالعه و خواندن آن لذت می بردند. از طرفی محبوببیت فردوسی در میان عوام، دانشمندان و حتی دربار به حدی بود که تمام این طبقات اجتماعی از شاهنامه استفاده می کردند. بعلاوه هیچ نکته و مسئله ای در زندگی نبود که ما به ازای آن در شاهنامه موجود نباشد. شما تمام عرصه های زندگی بشری را می توانید در شاهنامه مشاهده کنید. موضوعاتی مانند نیایش، آئین رزم، سیاست، کشورداری، احساسات ملی، دانش و پزشکی در شاهنامه مطرح شده است و همین موضوع باعث شده است که شاهنامه، عظیم ترین خردنامه دنیا و عظیم ترین کتاب صلح به تعداد بیاید.

همانطور که در صحبت های ابتدایی خود بیان کردید، گاهی اوقات عدم اطمینان نسبت به نویسنده و سراینده یک اثر، باعث نادیده گرفتن آن می گردد. اما در جامعه شاهد ماندگاری آثاری از شعرا هستیم که بسیاری از مردم با وجود معین بودن نام سراینده، او را نمی شناسند و تنها شعر شاعر در خاطره ها مانده است. با توجه به این موضوع، به نظر شما تا چه مقدار اهمیت دارد که نویسنده یک اثر را بشناسیم؟

یکی از آسیب های حال حاضر در حوزه ادبیات، پرداختن افراطی به این موضوع است. وقتی پژوهشگری در انتساب یک سروده به فردی شک دارد، آن سروده را به کل کنار می گذارد و دیگر از آن مطلب استفاده نمی نماید، در حالی که مهم ترین ویژگی یک متن خوب، مفهوم آن است. اگر متنی مفاهیمی ارزشمند را به ما منتقل می نماید، نباید به خاطر تردیدهایی که در خصوص نویسنده آن داریم، تمام متن را کنار بگذاریم و از مفاهیم ارزشمند آن استفاده نکنیم.

انگیزه شما برای نوشتن این کتاب از کجا نشات می گیرد و با چه هدفی تصمیم به نگارش این کتاب گرفتید؟

من از اوایل دوران دانشجویی به شاهنامه گرایش بیشتری داشتم. این دوست داشتن از روی هیجان کاذب نبود و هنوز هم معتقدم که شاهنامه حرفی برای گفتن دارد. من در طی حماسه پژوهی هایی که داشتم؛ به نسخه ای از برزونامه ی کهن که از هند آمده بود، دسترسی پیدا کردم و با مطالعه آن متن متوجه غنای ادبی آن شدم و به نظرم آمد که این چنین متون نباید مغفول بمانند و دیگران هم باید بهره مند شوند. در دوره دکترا، درسی با نام شاهنامه و دیگر حماسه ها وجود دارد که دانشجویان باید این درس را بگذرانند؛ اما، حتی در این درس هم تمرکز عمده و جدی بر روی شاهنامه است و خیلی به دیگر متون پرداخته نمی گردد. این نکته درست است که حماسه های پس از شاهنامه، نشانه هایی از این کتاب را در آثار خود دارند؛ اما، به هیچ وجه نمی توان آن آثار را کپی و یا تکرار شاهنامه دانست. حماسه های پس از شاهنامه روایتگر نکاتی بودند که در شاهنامه به آن پرداخته نشده بود. فردوسی یا نخواسته این نکات را به شاهنامه وارد کند و یا حتی ممکن است برخی نکات از دید او پنهان مانده باشد و دیگران توانسته باشند به آن بپردازند.

در بین آثار حماسی که آنالیز کردید، کدام یک را نزدیک تر به شاهنامه می دانید و دلیل این انتخاب شما چیست؟

هرچند که بسیاری از افراد گرشاسب نامه اثر اسدی توسی را عظیم ترین تقلید از شاهنامه فردوسی می دانند؛ اما، به نظر من برزونامه متنی بسیار قوی است و از همه به شاهنامه نزدیک تر است. در قسمتی از گرشاسب نامه به مسائل خارق العاده پرداخته می گردد و داستان ها و روایت های بیگانه در این کتاب وجود دارد؛ اما، برزونامه در روح و محتوا به شاهنامه بسیار نزدیک است. برزونامه با بیان نکات اخلاقی، پرداختن به روح گنجینه اخلاق، بازآرایی صحنه های حماسی، روایت های بیگانه بسیار کم، واژه های دخیل بسیار ناچیز و روایت پهلوانی ها حول محور ایران، به شدت با شاهنامه قرابت دارد و متنی ارزشمند محسوب می گردد.

به اسم آخرین سوال، مهم ترین چالش های خود در حین نگارش کتاب و پس از آن را بیان کنید.

در کنار مسائل مربوط به بخش نشر کتاب مانند گرانی کاغذ که وجود دارد؛ در بخش نگارش هم چالش هایی برای من وجود داشت. مهم ترین چالش این پروژه، تصحیح نسخه های خطی بود که به دست ما می رسید. نسخه های خطی که از شبه قاره هند به دست من می رسید، تصحیح مشکل تری داشتند و وقت بیشتری را باید صرف مطالعه این متون می کردم.

تور سریلانکا: تور سریلانکا | تور ارزان قیمت سریلانکا، تور سریلانکا لحظه آخری، تور کلمبو بنتوتا

bestcanadatours.com: مجری سفرهای کانادا و آمریکا | مجری مستقیم کانادا و آمریکا، کارگزار سفر به کانادا و آمریکا