پطرزبورگ؛ روح پریشان روسیه قرن بیستم - مجله آزمون اول

پطرزبورگ سال گذشته تقریبا همزمان با سه ترجمه متفاوت منتشر شد، اثری که چیزی حدود صدسال از آن انتشار آن می گذرد و در این یک قرن فراز و فرودهای زیادی را تجربه نموده است، از بی اعتنایی و سانسور در کشور برخاسته از آن یعنی روسیه گرفته تا مقبول افتادن در میان منتقدان غربی و مطرح شدن دوباره و قرار دریافت در کنار اولیس، مسخ و جست وجوی زمان از دست رفته از سوی ناباکوف -نویسنده متولد سنت پترزبورگ- به عنوان عظیم ترین شاهکارهای قرن بیستم.

همان طور که خواندن این رمان سخت است نوشتن از آن هم کار ساده ای نیست، پطرزبورگ یک رمان معمولی نیست بلکه یک خوانش عجیب و غریب، بدیع، هنرمندانه و در عین حال فلسفی از مردمان و شهر سنت پطرزبورگ است. دریایی است که هرکس می تواند به اندازه توان خود از آن بهره ببرد، اما هیچکس نمی تواند همه آن را صاحب گردد. نسخه ای که در این یادداشت به آن استناد شده است، ترجمه فرزانه طاهری است که از سوی نشر مرکز منتشر شده. این نسخه از روی نسخه منتشر شده در سال 1922 (پس از آنکه بیه لی 150صفحه از نسخه اولیه را حذف کرد و آن را تغییر داد) ترجمه شده اما مترجم آن را با نسخه منتشر شده در سال 1916 نیز تطبیق داده است.

گستردگی مفاهیم در این رمان به خوانندگان مختلف این اجازه را می دهد که هرکدام از دریچه ای به آن نگاه نمایند و در عین حال هیچ کدام نتوانند همه آن را ببیند، شاید تنها راه دستیابی به بیشترین دریافت، خواندن بارها و بارهای این رمان باشد، چون ارجاعات درون متنی، بینامتنیت، استعاره های تاریخی و اسطوره ای، تلمیحات سیاسی، شباهت نام ها و پیشینه آن ها در ادبیات و فرهنگ روسیه و همه دست به دست هم می دهند تا اثر عظیمی بنا نمایند که همان طور که در ابتدا اشاره شد فرا ادبیات باشد. اما در مواجهه با این متن چه باید کرد؟ آیا باید با این اوصاف به بهانه فهم نشدن آن را کنار گذاشت؟ و از خیر لمس یک شاهکار ادبی -به ظن ناباکوف- گذشت؟ کوشش برای درک این اثر در طول صد سال گذشته به خصوص در میان منتقدان غربی، سبب شده بخش هایی از اهمیت آن برای ما مکشوف گردد، پس هر خوانش تازه به زبانی جدید می تواند راهگشایی برای خوانندگان آینده و آجری برای ساختن یک تصور ذهنی درست و کامل از آن باشد.

نام رمان پطرزبورگ برگرفته از نام شهر سنت پترزبورگ است که نویسنده عمدا، سنت به معنای مقدس را از ابتدای آن برداشته است. شاید بهترین نامی که می شد برای یک اثر گذاشت، چون ما در اثر بیه لی بیش از آنچه با انسان ها و اتفاقات زندگی شان رو به رو باشیم با یک روح جمعی حاکم بر شهر مواجهیم، این مواجهه نه فقط با جریان حاکمیتی، احزاب سیاسی، مسائل مالی، زدوبندهای پنهانی، آدم کشی، خیانت، پدرکشی، فساد و ... جاری در این شهر بلکه با تک تک خیابان ها، رود جاری در میانه آن، مجسمه ها و دروازه ها، کالسکه ها و اسب ها و البته مه همواره سایه افکنده بر سنت پترزبورگ است. بنابراین کوشش برای یافتن دریچه ای به این اثر بدون شناخت جغرافیای آن راه به جایی نخواهید برد. فهم این جغرافیا می تواند از نگاه کردن به نقشه منتشر شده در ابتدای رمان شروع گردد و با مطالعه توضیحات دقیق مترجم در انتهای کتاب کامل گردد و یک ذهنیت کلی به خواننده ارائه کند اما درک این جغرافیا که یک پترزبورگ برساخته بیه لی است از مطالعه خط به خط این رمان باید برای ذهن ترسیم گردد.

داستان اصلی درباره پسری به نام نیکلای آپلونویچ پسر سناتور مشهور شهر، آپولون آپلونویچ است، او که مادرش به دنبال بوالهوسی هایش با مردی ایتالیایی فرار نموده - البته در انتهای کار باز می گردد- با تربیت اشرافی و فرانسوی با پدری صاحب سِمت عظیم شده اما ماجراهای حزبی و سیاسی او را به سمتی سوق می دهد که نیکلای را به سمت ترور پدرش بکشاند. او از پدرش متنفر است اما قصد کشتن او را هم ندارد و این مساله سبب ایجاد تنش های روحی فراوان و درگیری های ذهنی و کابوس هایش می گردد: بدین سان است گاه به گاه صدای درناها را می گردد بر فراز بام های سنگین شنید- چنانکه آوای کودکی را نیز! چنان بود که پنداری شخصی محزون که نیکلای آپلونویچ هرگز پیشتر او را ندیده بود، در روحش دخول نموده است؛ نور رخشنده دیدگانش در او رسوخ می کرد. نیکلای آپلانویچ بر خود لرزید. همگی تان در کار آزار و تعقیب من اید...! چی؟ کوشید بفهمد صدا چه می گوید: من از همگی تان مواظبت می کنم... نیکلای آپولونویچ در فضا چشم گرداند، پنداری چشم داشت که صاحب صدا را ببیند. صاحب صدایی در کار نبود (2) تا جایی که این رنج او را به پارانویا می کشاند و ذره ذره در کابوس هایش بیشتر فرو می رود. بمب منفجر می گردد اما پدرش کشته نمی گردد، و در این حین خرده روایت هایی تکاپوی انقلابیون و حال و هوای جنبش های انقلابی روسیه نیز با همان شیوه روایت می گردد.

پطرزبورگ، را اما نمی توان تنها با این دریچه دید، درست است که در آثار مدرنیستی اصالت سوبژه اساس تحلیل آن ها شناخته می گردد و اساس بر ذهن شخصیت هاست، اما گیر افتادن در این تعریف بازنمی تواند روح اثر را شناسایی کند، شاید این موضوع به نوع انتخاب راوی بازگردد که اول شخص نیست و برخلاف بسیاری دیگر از آثاری از این دست، دنیا گذشته از ذهن او جلوی دید خواننده قرار نمی گیرد، در یک نگاه سمبلیستی می توان اینطور دید که روای شاید روح سنت پترزبورگ است، پیر و علیل و مجنون شده، گرفتار مالیخولیایی که سعی می نماید در اسطوره ای ترین و هنرمندانه ترین شکل ممکن هر چیز کوچک و عظیمی را برای خواننده تعریف کند. این اتفاق ممکن است صدای شنیدن تیک تاک بمبی از سوی نیکلای آپلانویچ باشد یا صحنه به قتل رسیدن لیپانچنکو.

همچنین در این اثر بینامتنیت، ارتباطی انداموار ایجاد می نماید میان بخش های مختلف اثر که بعضا به ظاهر بی ربط به هم به نظر می رسند، برای مثال این بخش را که نیکلای در ذهن مرور می نماید را ببینید: سپس دید که بر زمین است: آویخته بود بر شمشیر کیوان؛ رمبیده بود قاره آتلانتیس؛ هیولایی گم نموده راه بود بود نیکلای آپلونویچ؛ سپس تر در چین بود: آنجا آپولون آپلونویچ خاقان چین، فرمان داد او را تا کرور کرور نفوس را سلاخی کند که کرد و در زمان های نزدیک تر که کرور کرور اسواران تیمور لنگ به سرزمین روس سرازیر شده بودند نیکلای آپلونویچ سوار بر بتوسن جولانی صحرانورد خویش به تاخت به روسیه آمده بود سپس در خون روس اشراف زاده ای تجسد یافته بود و همان کارهای قدیم را از سر گرفته بود؛ همان گونه که آن موقع کرور کرور نفوس را آنجا سلاخی نموده بود اکنون می خواست بمبی به سوی پدرش پرتاب کند... سیلان زمان باز ایستاده بود؛ همه چیز داشت نیست و نابود می شد(3)

همچنین اشعار پوشکین که در ابتدای هر فصل نقل می شوند، نمونه ای دیگر از بینامتیت های فراوان این اثر است، برای نمونه شعر سوار مفرغی پوشکین در این اثر بارها و بارها مورد ارجاع قرار می گیرد و تصاویر جدید برای خواننده خلق می نماید. و در به صورت سلسله وار در ابتدای هر فصل در ارتباط با با داستان آن آورده شده است.

نکته مهم دیگری که در این اثر باید مورد توجه قرار بگیرد، مساله زبان است، عاملی که بیش از هرچیز خواندن این اثر را سخت می نماید، بیه لی عامدا راهبردهای سنتی زبان روسی را به هم می ریزد، خواننده را در خط تیره ها، نقطه و گیومه و فاصله های نامنظم غرق می نماید تا آن گفتمان عصبی نهفته در مضمون مورد نظر او را به خواننده القا کند. همچنین معنای کلمات به غلط و نه به شیوه عرفی آن استفاده می گردد و این موضوع در ترجمه فارسی آن به خوبی منعکس شده است، هرچند آدم پیش خودش فکر می نماید اثری با این خاصیت زبانی حتما باید به روسی خوانده گردد تا درک بهتری از اثر میسر گردد.

همانطور که در ابتدا نیز اشاره شد، فهم این اثر و نوشتن درباره آن به طور کامل هرگز محقق نخواهد شد و هر خوانش جدید تنها می تواند کوششی برای عبور از این معبر غیرقابل عبور باشد. در سرانجام بد نیست به نمونه ای موارد بیشمار از تصاویر برساخته پترزبوگ در این اثر اشاره کنیم و خوانش و بقیه این رمان و درک و دریافت کامل تر را به عهده خواننده هنگام خواندن اثر واگذار کنیم. هزارپایی که بیه لی آن توصیف می نماید:

کل شانه ها ته نشستی غلیظ و گران رو ساخته بودند؛ و شانه الکساندر ایوانویچ بلافاصله به این ته نشست پیوست؛ به اصطلاح به درونش مکیده شد؛ و مطابق قانون کلیت انداموار تن او هم به دنبال شانه اش رفت و اینچنین بود که به درون نیفسکی پرتاب شد. یک دانه خاویار چیست؟ آنجا تن هر فردی که بر سنگفرش جاری است عضوی از پیکری مشترک می گردد یک دانه خاویار: پیاده روهای نیفسکی رویه یک برش نان اند. اندیشه ای منفرد به اندرون مغزورزی موجود هزارپا مکیده شد که از این سر نیفسکی به آن سر روان بود.

و بی هیچ کلامی به پاهای هزارپا زل زدند: ته نشست می خزید: بر پاهای جاری می خزید و لخ لخ کنان می رفت: ته چسبناک از بندهای منفرد ساخته شده بود و هربند منفرد یک نیمتنه بود... (4)

-

1-اصول و مبانی تحلیل متون ادبی، سلینا کوش، ترجمه حسین پاینده، انتشارات مروارید.

2-پطرزبورگ، آندری بیه لی، ترجمه فرزانه طاهری، نشر مرکز، صفحه 316

3-همان،240

4-همان، 257

یزد بلاگ: یزد بلاگ | جذابیت های تاریخی و اقلیم شهر جهانی یزد

انوار بلاگ: انوار بلاگ | انجمن و وبلاگ های انوار