خلیج فارس را بهتر بشناسیم؛ آشنایی با افسانه ها و روایت های رمزآلود دریای پارس - مجله آزمون اول

افسانه دختران دریا، ننه ماهی و جانورانی که نیم بدنشان انسان و نیم دیگر ماهی است، از دیرباز در منطقه ها ساحلی ایران رواج داشته و سینه به سینه تا به امروز به جای مانده است.

برای مردمان باستان، به ویژه ساحل نشینان، دریا همواره پهنه ای پر رمز و راز بوده که با جانوران افسانه ای و داستان های حیرت انگیز گره خورده است. داستان های دل انگیز سندباد، دریانورد پرآوازه ایرانی اهل بندر سیراف و مخترع سکان، نقطه اوج چنین قصه پردازی هایی است که بیشتر آن ها درون مایه ای از واقعیت در خود نهفته دارند. شب های ظلمانی بدون مهتاب که حتی دریا هم دیده نمی شد، موج های هراس انگیز و از همه مهم تر جاندارانی عجیب که به طور تصادفی دیده می شدند، همگی در ساخت و پرداخت این افسانه ها نقش داشتند. تصور خیال پردازانه ژرفای دریا، انسان نمایان، هیولاها، ساخته فکر کنجکاو دریانوردان بوده است. اینکه هنوز هم با وجود پیشرفت دانش و فن آوری دریایی و اکتشافات بسیار، داستان پردازان سینما از ژرفای دریا برای ظهور یک هیولا یاری می گیرند، نمایانگر ریشه دار بودن این موضوع در ژرفای جان بشری است. محیطی وهم انگیز که با رقیب بی کران خود، ژرفای بی پایان فضا، پهلو می زند.

دریانوردانی که از این سفرهای پرمخاطره در هفت اقلیم و هفت دریا بازمی گشتند، هرکدام خاطرات و داستان هایی با خود آوردند که در طی زمان پربارتر شد و در نقل سینه به سینه با اوهام و افسانه ها درهم آمیخت. دریای پارس بهعنوان دریایی که دریانوردان ایرانی بیش از هر کسی و هر جایی با آن آشنا بودند در قلب این ماجراها جای می گرفت.

در قسمتی از شاهنامه فردوسی چنین می خوانیم:

همه کارسازان دریا به راه

ز چین و ز مکران همی برد شاه

به فرمود تا توشه برداشتند

ز یک ساله تا آب بگذاشتند

به شش ماه کشتی براندی بر آب

کزو ساختی هر کسی جای خواب

به هفتم چو نیمی گذشتی ز سال

شدی کژ و بی راه باد شمال

به آب اندرون شیر تماشاد و گاو

همه داشتی شیر با گاو تاو

همان مردم و موی ها چون کمند

همه تن پر از پشم چون گوسفند

یکی سر چو ماهی، تنش چون پلنگ

یکی سر چو گاو و تنش چون نهنگ

یکی را سر خوک، تن چون بره

همه آب از ایشان بدی یکسره

اجرای نمادین مراسم دی زنگرو

بارونی همان طور که از نامش پیدا است، نیایش برای طلب آب است، اما افسانه دی زنگرو بر پایه داستان ماه گرفتگی پایدار شده است. ماه در زندگی مردم ساحل خلیج فارس یکی از شاخصه های طبیعی به شمار میرود، جز و مد دریا را میسر می نماید و تابش آن بر کرانه شب های مهتابی بندر، یادآور آشفته حالی مردم این دیار است. در روزگار قدیم، هنگام ماه گرفتگی، باور بوشهریان بر این بوده که شیر کوهی بزرگی (دی زنگرو) در حال گرفتن ماه است و برای فراری دادن آن، ظروف فلزی را به صدا در می آوردند، با این ترانه که: دی زنگرو ماه ول کن/ماه چهارده ول کن.

افسانه های دریایی

اگرچه بسیاری از منابع تاریخی وجود پری دریایی در خلیج فارس را قبول ندارند، اما افسانه ها و اسطوره های این مرز و بوم خواسته یا ناخواسته پرورش دهنده هزاران پری دریایی عجیب بوده اند. با این همه حمدالله مستوفی در بخش جانورشناسی کتاب نزهةالقلوب اعتقاد پایدار دارد که خلیج فارس هم به مدد جزایر پراکنده و پرشمارش همواره یکی از مکان های حضور این آدم وشان بوده و هست. اما اینکه چرا افسانه های مردم خلیج فارس پیوند عجیبی با این مردمان آبی دارد شاید به خاطر خوش یُمنی آن ها در فرهنگ عامه باشد.

بر اساس داستان های افسانه ای دریایی خلیج فارس، دریانوردان ایرانی برخلاف بسیاری از دریانوردان دنیا، پری دریایی را خوش یُمن می دانسته اند، آن طور که مستوفی هم در کتاب خود نوشته : ظهورشان در بحر، دریاورزان را خرّمی افزاید و آن را سبب آرام دریا دانند.

افسانه مادر دریا

غواصان قدیمی مروارید که بدون هیچ گونه تجهیزاتی به زیر آب می رفتند، از وجود زنی در زیر آب خبر می دادند که بچه شیرخواره ای در آغوش داشته است. بسیاری که برای نخستین بار آن را دیده بودند و درباره آن هیچ آگاهی نداشتند در همان برخورد نخست سکته نموده و جان سپرده بودند. این زن می تواند صورت تغییر یافته آناهیتا، الهه باروری و خدای آب ها، در ایران باستان باشد. گاهی این زن به نزد غواصان آمده از آن ها می خواهد برای فرزندش گهواره ای تهیه نموده به زیر آب ببرد. اگر غواص چنین کند، مادر دریا (ننه دریا) چند مروارید درشت به او خواهد داد.

در قدیم که غواصان بدون هیچ ابزاری به ژرفای دریا می رفتند و تحت فشار آب، کمبود هوا و دیگر مسائل، مناظری می تماشاد که امروزه از دیدگاه ما اغراق آمیز و باورنکردنی است. یکی از اینها داستان مادر حامل گهواره است. داستانی از یک غواص است که در یکی از هیرات (هیر = برآمده از سطح دریا) در جنوب خلیج فارس در ژرفای دریا مشغول صید مروارید بوده که چشمش به گهواره ای افتاده که زنی مشغول به تکان دادن آن بوده است. در حالت ترس و وحشت دستی بر شانه خود احساس می نماید. آن شخص زنی با بالاتنه انسان و پایین تنه به شکل ماهی بوده است. این زن با زبانی که فارسی، عربی یا افریقایی نبوده با او صحبت نموده و از او خواسته نزد آن ها بماند. غواص با اشاره می گوید که دیگر نفسی برای ماندن ندارد، اما زن با نفس خود به دور او حبابی می سازد و می گوید اندکی پیش ما بمان. ناگهان، چند زن دریایی با سبدهای رنگارنگ به مناسبت تولد بچه زن دریایی و برای سر سلامتی می آمدند. در روی کشتی که از دیر آمدن غواص نگران شده بودند، طنابی را که یک سر آن به پای غواص بسته شده بود کشیدند و غواص بی هوش را روی عرشه آوردند. پس از به هوش آمدن داستان مادر حامل گهواره را برای دوستانش تعریف کرد.

اگر زن یا مرد دریایی با غواصی ارتباط برقرار نمایند صیدش رونق می گیرد. اما همواره این احتمال وجود دارد که آن ها از او بخواهند در زیر آب مانده با آن ها زندگی کند. اگر صیاد امتناع کند دیگر مرواریدی نخواهد یافت و اگر بپذیرد دچار خفگی و بیهوشی شده و اگر دوستانش او را به عرشه نکشند، خفه شده و خواهد مرد.

بعلاوه اگر گهواره ای به تور یا قلاب صیادان گیر کند آن را نشانه ای از وجود بچه بنینگی (گهواره ای) دانسته، گهواره را به آغوش دریا باز می گردانند و سریع از آن محل دور می شوند.

افسانه بابای دریا

بدن بابای دریا از پشم سیاه پوشیده شده است. هنگام غروب آفتاب و شب ها از آب خارج می گردد و اگر کسی را در کنار آب ببیند با خود می برد. بعضی وقت ها هم از بدنه کشتی بالا آمده و ملوانان را غافلگیر نموده و با خود می برد. هیولای یاد شده، یک ونیم تا دو تن وزن داشته، حدود 4 متر بلندی و 2 متر پهنا دارد. دست وپایش مانند انسان، اما انگشتانش کوچک است. صورت او شبیه گاومیش بوده، اما هیکل آن چندین برابر گاومیش است. بابای دریا به شدت از تیشه و اره هراسان است و به محض تماشا آن ها یا صدای برخورد دو قطعه آهن از محل دور می گردد. در چند مورد دریانوردان نیرومند بابای دریا را به دام انداختند و او را تکه تکه کردند، اما به محض تماس با آب دریا به شکل نخستین خود درآمده و گریخته است.

همان مردم و موی ها چون کمند

همه تن پر از پشم چون گوسفند

یکی سر چو ماهی، تنش چون پلنگ

یکی سر چو گاو و تنش چون نهنگ

روایتی که نمی توان بر اعتبار آن صحه گذاشت، در میان مردم رایج است که طی جنگ دنیای دوم، کشتی های انگلیسی یک آبزی عجیب را در سواحل بندر لنگه صید کردند، مردم محلی آن را همان بابای دریا می دانستند. جزییات این صید از سوی مقامات انگلیسی هیچ گاه فاش نشد.

افسانه گاوماهی

گاوماهی، شب هنگام برای چریدن از دریا خارج شده و در علف زار و چمن زار به گشت وگذار می پردازد. برای اینکه پیرامون خود را ببیند دو دانه گوهر روشن و درخشان از دو سوراخ بینی خود خارج می نماید و روی علف ها و گیاهان می اندازد و در روشنایی درخشنده و تابناک آن دو گوهر به چریدن مشغول می گردد. به هنگام بازگشت به ژرفای دریا آن دو گوهر را با یک نفس عمیق در بینی خود بالا کشیده به دریا می رود.

افسانه خرچنگ عجیب

در کتاب ناخدا شهریار رامهرمزی در خصوص خرچنگ عجیب چنین روایت می گردد:

مردویه پسر زرابخت، دریانورد پارسی، روزی در آب های جزیره رابح کشتی را می راند که ناگهان یک برآمدگی مانند فک مشاهده کرد و کشتی را از میان آن نیم دایره فک مانند عبور داده و با خود چنین می اندیشد که قله دو برآمدگی در سطح آب نمایان است. اما همین که از میان آن ها گذشت، ناگهان متوجه می گردد که برآمدگی ها در آب فرو رفته و اثری از آن ها نیست و پایان معلوم می گردد که خرچنگی دو فک انبر مانند خود را در سطح آب آورده و منتظر صیدی بوده که گذر کشتی این غنیمت را از دست او گرفته است.

افسانه جزیره متحرک

داستان جزیره متحرک و دریانوردانی که بر یک جزیره کوچک پای نهادند و سپس متوجه شدند که بر پشت یک جانور غول پیکر ایستاده اند تقریبا در میان تمامی اقوام دریانورد وجود داشته است. در میان دریانوردان دریای پارس نیز چنین داستانی در خصوص جانورانی مانند نهنگ، ماهی گاو عنبر، خرچنگ و... وجود داشته است.

دیگر جانداران عجیب افسانه ها

جن زیر آبی، غواص را هوایی و خیالاتی می نماید. هنگامی که بدن یا دست غواص در ته دریا به این جن بخورد، خشک می گردد.

ام المداس، من منداس جانوری است که از دریا بیرون می آید و آدم های تنهای نشسته در ساحل را می ترساند.

بوسلامه، پیرامون جزایر، به ویژه جزیره خارک می گردد، بچه ها را در ساحل می گیرد و با خود به دریا می برد. گاهی هم در شب به بالای کشتی آمده خود را به دریا می اندازد. ملوان نگهبان به گمان اینکه دوستش به دریا افتاده، خود را در پی او به آب می اندازد. بوسلامه چون در آب پرقدرت است او را به زیر آب می کشد.

منتیلپو (پو = پا، منتیل = دیلم)، پای این جانور مانند دیلم تیز است و در هنگام بروز توفان پیدایش می گردد. در گذشته به هنگام وزش توفان در قلعه خارک را می زد تا وارد دژ گردد.

اکوان دیو

اکوان دیو در دژی سنگی در ساحل دریا می زیسته و در دریا و خشکی های ساحلی توفان به پا می نموده است. بعضی پژوهشگران ریشه داستان اکوان دیو را بر گرفته از گردباد دریایی می دانند که به ناگهان از دریا سربرکشیده کشتی ها را منهدم ساخته و به فاصله دور پرتاب می نموده است. اکوان دیو در شاهنامه در هیئت گورخر وحشی به گله های اسب کیخسرو آسیب می رساند. رستم در نبرد با این دیو، هر بار که سوار بر رخش به او یورش می برد، دیو ناپدید می شد. در این نبرد رستم، خسته در کنار چشمه ای به خواب می رود و در آن موقع اکوان به او می تازد و او را اسیر و از جا می نماید و به رستم می گوید که او را به دریا افکند یا به کوهستان؟، رستم چون می داند که کار دیو واژگونه (برعکس) است، کوه را انتخاب می نماید و چون به آب افکنده می گردد با شنا خود را نجات می دهد. بعد از آن دیو را یافته با او روبه رو می گردد و برای شکست او نام خدا را بر زبان می آورد تا دیو جادو به کار نبندد و سر دیو را می برد.

خروشید و پیچید و بانگ و غریو

ز دریا برآمد چو اکوان دیو

بعضی محققان نام این دیو را محرف اکومان دانسته اند که در اوستا Aka-manah به معنای اندیشه پلید آمده است و نام دیوی مظهر اندیشه های پست و شرارت و نفاق و در مقابل وهومن (بهمن) بوده است.

افسانه های نیایشی

افسانه های خلیج فارس، همگی در یک محور با هم مشترک هستند و آن وابستگی به آب است؛ خواه این آب، آب دریای نیلگون باشد که رزق و روزی ساحل نشینان به آن وابسته است و خواه، بارانی باشد که آرزوی تشنه لبان ساحل است! معروف ترین این افسانه ها دی زنگرو و بارونی هستند که هر دو به نوعی آیین باران خواهی به حساب می آیند. آیینی میترایی که در سراسر فلات ایران به عنوان یکی از تاریخی ترین نیایش های آسمانی مطرح بوده و زبانه پرخواهشش تا سواحل خلیج فارس نیز کشیده شده است.

ساحل نشینان خلیج فارس چشم در چشم گستره پر راز و رمز دریا و در مجاورت حکایت های دل انگیزی از جانواران افسانه ای و داستان های اسطوره ای، راوی داستان های پر خاطره ای چون سندباد، دریانورد ایرانی بوده اند. درون مایه این داستان ها بیش از هر چیز زنده نگه داشتن نام سرزمینی است که خلیج فارس بخش مهمی از آن به شمار می آید و شاید بهتر از هر وسیله و راهکاری، حفظ و ثبت همین داستان های خیال انگیز است که می تواند خلیج فارس را برای همواره ایرانی نگه دارد.